'वर्गको विकल्प !'

जुन प्रकारले पश्चिमी उदार प्रजातन्त्र नै मानवीय सत्ताको अन्तिम बिन्दु हो भन्ने विषयको विश्वव्यापीकरण भयो, त्यो नै मानिसको विचार उत्पादनको अन्तिम बिन्दु हो र एउटा इतिहासकै अन्त्य हो ।’ तर तिनै फुकुयामाका लागि डोनाल्ड ट्रम्पको विजय र हिलारी क्लिन्टनको पराजय— ‘पपुलिस्ट राष्ट्रियताको नयाँ युगको सुरुआत हो । यो अमेरिकी राजनीतिको मात्र नभएर पूरै विश्व व्यवस्थाका लागि पानीढलो हो ।’ अन्य विज्ञहरू अमेरिकी राष्ट्रपतिको चुनावी नतिजाका करणहरू खोजिरहँदा फुकुयामाको विश्लेषण भने जबर्जस्त रूपमा वर्गको धारणामा केन्द्रित छ । चुनावपछिका केही अवसरहरूमा उनले वर्ग विभाजनले पहिचानसँग गाँसिएका अन्य सबै विभाजनलाई किनारा लगाउने कुरा दृढताका साथ राख्दै आएका छन् । फाइनान्सियल टाइम्समा छापिएको एक विश्लेषणमा उनले लेखेका छन्, ‘आजको औद्योगीकरण तथा बढ्दो बजारको युगमा समाजमा विभाजन ल्याउने थुप्रै विषयमध्ये सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण मानिसको पढाइको स्तर भएको छ । यसले मानिसको सामाजिक वर्गको पनि व्याख्या गर्छ ।’ यसै क्रममा अमेरिकन डेमोक्रेटिक पार्टी अब ‘पहिचानको राजनीति गर्ने पार्टी : महिला, अफ्रिकी–अमेरिकी, हिस्प्यानिक (अमेरिकामा बसोबास गर्ने दक्षिणी अमेरिकी), वातावरणवादी, तेस्रोलिंगी तथा समलिंगीहरूको गठबन्धन’ बनेको छ जसले आर्थिक विषयहरूमा आफ्नो ध्यानभंग गरेको छ । यिनै सेरोफेरोमा फकुयामासित पत्रकार नटलिया कौलिंकाले गरेको यो अन्तर्वार्ता ‘ओपन डेमोक्रेसी डट नेट’ बाट साभार गरिएको हो ।

वर्गको अवधारणा पुन: विजयी भएर प्राज्ञिक तथा सार्वजनिक बहसको विषय बनेर फर्किने सम्भावना छ ?
यो निकै जटिल छ । मेरो विचारमा मानिसले राजनीतिबारे जुन प्रकारले सोच्छन्, त्यसलाई वर्गले प्रभाव पार्छ । शिक्षादेखि सबै कुरा राम्रो पाउने सम्भ्रान्त वर्गसँग आर्थिक रुपमा प्रगति गर्न नसकेको वर्गको रिस वास्तविक हो । यद्यपि धेरैले आफूलाई मजदुर वर्गमा गणना गर्न रुचाउँदैनन् । उनीहरूले आफूलाई आर्थिक रूपमा भन्दा पनि जातिय पहिचानका आधारमा परिचित गराउँछन् । त्यसैले अमेरिकी र अन्य देशको राजनीतिमा जे भइरहेको छ त्यो वर्गको विकल्पमा राष्ट्रियता वा नस्ल वा जातीय पहिचानका रूपमा अगाडि आएको छ । थोरै शब्दमा भन्नुपर्दा वर्ग पहिचानको विकल्पमा विविध पहिचान । त्यसकारण अमेरिकाका धेरै मजदुर वर्गका मानिसले हिलारी क्लिन्टन र डेमोक्रेटिक पार्टीलाई मन पराउँदैनन् । किनकि उनीहरूको विचारमा प्रजातान्त्रिक पार्टी भनेको अल्पसंख्यकहरूको पार्टी हो । र, उनीहरूलाई लाग्छ ‘विभिन्न समूह र समुदायले आफूहरूभन्दा बढी फाइदा पाइरहेका छन् । उनीहरूले विशेष व्यवहार पाइरहेका छन् तर आफूहरू गोरा भएकैले त्यो पाएका छैनन् ।’ यस प्रकारको तर्कबाट उनीहरू अल्पसंख्यकहरूबाट आफू पेलिएको वा भेदभावमा परेको महसुस गर्छन् । अर्को शब्दमा भन्नुपर्दा सामाजिक वर्ग र मानिसले सोच्ने तरिका बीचको आधारभूत सत्यमै भिन्नता छ । यो नयाँ घटना भने होइन । सन् १९१४ मा, पहिलो विश्व युद्धताका समाजवादी र कम्युनिस्ट दुवैले पूरै विश्वका मजदुर एक हुन्छन् भनेर सोचेका थिए । तर, ती सबै अंग्रेज वा फ्रेन्च वा जर्मनका रूपमा अगाडि आए । वर्ग विभाजनमा धेरै शक्ति भए पनि राष्ट्रिय पहिचानद्वारा निर्देशित शक्तिको उदाहरण हो त्यो । राष्ट्रिय पहिचानप्रतिको ठूलो आकर्षणको व्याख्या भनेको यसले सजिलै मानिसलाई रोमाञ्चित हुन प्रभावित पार्छ । सबै समान हुन् भन्ने समाजवादको सिद्धान्तले भने त्यसलाई केही हदसम्म प्रतिरोध गर्छ ।
त्यसमा म सहमत छु ।

अमेरिकी चुनावी नतिजामा शिक्षाको प्रभावबारे तपाईंको बुझाइलाई अझै व्याख्या गरिदिनुस् न । तपाईंले मानिसको शिक्षाको स्तरले प्रभाव पार्‍यो तर अन्य विषयले भने फरक पारेन भन्न खोजेको हो ?
होइन । अन्य विषयले पनि फरक पार्छ । तर आजको अमेरिकी अर्थतन्त्रमा मानिसले कस्तो प्रकारको काम पाउँछ भन्ने कुरा उसले प्राप्त गरेको शिक्षामै निर्भर गर्छ । उच्च शिक्षामा पनि विज्ञान वा गणित विषय लिएर पढेको छ भने राम्रो काम पाउने सम्भावना रहन्छ । उच्च शिक्षा राम्रो छैन भने राम्रो काम पाउन मुस्किल हुन्छ किनभने अहिले हरेकजसो काममा प्रविधिको प्रयोग हुन्छ ।  यसरी मानिसको राजनीतिमा शिक्षाले अप्रत्यक्ष प्रभाव पार्छ । शिक्षाले नै मानिसको आर्थिक हैसियत र उनीहरूले मत दिने मानसिकतामा फरक पार्छ ।

तपाईंले कतै लेख्नुभएको छ, ‘मुख्य प्रश्न भनेको पपुलिजम किन २०१६ मा अगाडि आयो, किन यो प्रकट हुन यति लामो समय लाग्यो भन्ने हो ?’ तपाईं यसलाई कसरी वर्णन गर्नुहुन्छ ?
अमेरिकी राजनीतिक संस्कृतिमा नेताहरूले जनतालाई आफू उनीहरूको प्रतिनिधित्व गर्न सक्षम रहेको, उनीहरूको समस्याबारे अवगत रहेको र त्यसलाई समाधान गर्नेबारे विश्वस्त पार्नुपर्छ । यो परिप्रेक्ष्यमा, दुवै पार्टीका उम्मेदवारले मजदुर वर्गका लागि केही पनि गरेका थिएनन् । डेमोक्रेटिक समूहले धेरै मजदुर वर्गबाट आफ्नो पकड निकै पहिल्यै गुमाइसकेको छ भने रिपब्लिकन पार्टीमा कर्पोरेट अमेरिकाको वर्चस्व छ । खासमा भएको के हो भने, राजनीतिज्ञले जनतालाई कुनै एउटा विषयमा केन्द्रित गराउने अवसर समात्ने प्रयास गरिरहन्छन् । उनीहरूले कुनै समूहसँग कुराकानी गरिरहेका बेला अचानक त्यो त्यो समूहले महसुस गर्छ, ‘हो, हामी यो व्यवस्थाका पीडित हौं । सम्भ्रान्तहरूले हामीविरुद्ध षड्यन्त्र गरिरहेका छन् ।’ मेरो विचारमा डोनाल्ड ट्रम्पले गरेको पनि त्यही हो ।

मजदुर वर्गका लागि एक अर्बपतिलाई आफ्नो प्रतिनिधिका रूपमा स्विकार्नु दु:खको कुरा होइन र ?
मलाई यसले केही प्रभाव पार्छजस्तो लाग्दैन । यो मुख्य रूपमा सन्देश मात्रै हो । उनी व्यक्तिगत रूपमा धनी छन् भन्ने कुराले केही अर्थ राख्छ भन्ने मलाई लाग्दैन । यो सन् १९३० मा सम्भ्रान्त वर्गमा जन्मिएका, राम्रो शिक्षा–दीक्षा प्राप्त गरेका फ्रयांकलिन रुसबेल्टले कल्याणकारी समाज निमार्ण गर्न पपुलिस्ट आन्दोलन गर्दै वाल स्ट्रिट र बैंकहरूमा धाबा बोलेजस्तै हो । मानिसहरूलाई रुसबेल्टले आफ्नो समस्या बुझेका छन् र उनीहरूको राम्रो प्रतिनिधि हुन्छन् भन्नेमा विश्वास थियो ।

तपाईंले लेख्नुभएको छ, ‘अमेरिकामा बेलायत, युरोप र अन्य देशको प्रभावसँगै राजनीतिक व्यवस्थाको प्रजातान्त्रिक भागको वर्चस्व उदार भागभन्दा बढी देखिन थालेको छ । त्यसले कानुनी रूपमै खुला समाज निर्माणका लागि अगाडि धकेलिरहेको छ ।’ यसको मतलब प्रजातन्त्र दुईथरीको हुन्छ ?
प्रजातन्त्र दुई किसिमको हुँदैन । तर त्यसको भाग दुई किसिमको हुन्छ । प्रजातान्त्रिक भागले चुनाव र प्रतिनिधि चयन गर्छ । उदार भागले भने कानुन, अधिकारहरूको सुनिश्चिततातर्फ केन्द्रित रहन्छ । मलाई लाग्छ पूर्ण प्रजातन्त्र हुन यी दुवै भाग आवश्यक पर्छ । अर्को हिसाबमा भन्नुपर्दा, मानिसहरूले आफ्नो प्रतिनिधि चयन गर्न पाउनुपर्छ तर उनीहरूको चयन प्रक्रिया साझा समझदारीमा राजनीतिक सीमाको आधारमा कानुनले निर्देशित गरेको हुनुपर्छ ।

‘उदार प्रजातन्त्र’ मा उदार भागको अनुपातमा प्रजातान्त्रिक भाग कति छ ?
चुनावले प्रजातान्त्रिक भाग माथि छ भन्ने देखाइसकेको छ । यद्यपि राजनीतिमा पैसाको बढ्दो प्रभाव छ । र, मलाई लाग्छ धरै अमेरिकीले यसलाई समस्याकै रूपमा बुझेका छन् । तर, यदि पैसाले मात्रै चुनावी नतिजामा फरक पाथ्र्यो भने जेब बुस रिपब्लिकनको उम्मेदवार चयन हुनुपर्ने हो । र बर्नी स्यान्डर्स हिलारीको अगाडि उभिन पनि नसक्नुपर्ने हो । हिलारीसँग पराजित भए पनि स्यान्डर्सले निकै राम्रो चुनौती दिएका थिए । तर, बाजी ट्रम्पले मारे । ट्रम्पले पनि आफ्नो पैसा खर्च गरेकाले चुनाव जितेका भने होइनन् । उनले व्यक्तिगत पैसा त निकै कम खर्चे । मलाई लाग्छ विश्वको कुनै पनि देशमा गरिब जनतासँग कमै मात्र राजनीतिक शक्ति हुन्छ, किनभने उनीहरूलाई आफ्नो स्वार्थका लागि कसरी संगठित हुने भन्ने थाहै हुँदैन । कर्पोरेसन, मजदुर संगठन र यस्तै अन्य समूहलाई भने राजनीतिक व्यवस्थालाई आफूअनुकूल कसरी प्रयोग गर्ने भन्ने थाहा हुन्छ ।