प्रतिरोधको राजनीति र नेपालको दलित

त्यसको प्रतिउत्तर स्थानीय दलितका अधिकारकर्मीहरुले विद्यालयका शिक्षकहरु माथि विद्यार्थीहरुलाई उक्साएको आरोप लगाए । समृद्धिको गफमा व्यस्त हामी उक्त घटनाले समाजमा विद्यमान पुरानो सोचहरुले अझै पनि कसरी दलितहरुलाई कमजोर बनाई रहेको छ त भन्ने चरितार्थ गरेको छ । पक्कै पनि त्यो नौलो घटना थिएन ।

तैपनि उक्त घटनामा केही दलित अधिकारकर्मीहरुले आरोपै लगाए पनि नेपाली दलितहरुले कसरी त्यस्ता विभेदकारी घटनाहरुको प्रतिरोध गरिरहेका छ भन्ने तर्फ पनि इंगित गरेको छ । दलित प्रतिरोधको राजनीतिले दलितलाई कमजोर एजेन्सीको रुपमा चित्रण हैन शक्तिशाली पनि बनाउने कोशिश गर्छ । शक्तिको खेलमा दलित प्रतिरोधको राजनीतिले दलितलाई वीचमा उभ्याउन बाध्य हुन्छ । यसले अहिलेसम्म दलित राजनीतिले के कस्तो सही कदम चाल्न सके त भन्नेमा पनि थप विमर्श ल्याउन सहयोग गर्छ । त्यसैले पनि दलित प्रतिरोधको छलफल महत्वपूर्ण देखिन्छ । लेखको आशय भनेको नै विशेषगरी बहुदलीय शासनको स्थापना पछि गणतन्त्रको यात्रासम्म दलितले अपनाएका प्रतिरोधका प्रयासहरु खोतल्ने कोशिश हो । दलित आन्दोलनलाई दलितले अपनाएको प्रतिरोधको राजनीति पर्याय नै हो भन्दा कसैको दुईमत नहोला ।

दलित आन्दोलनका एक मुख्य नायक अम्बेडकारका अनुसार सामाजिक न्याय सुनिश्चित नभएसम्म राजनैतिक न्यायको औचित्य नै छैन । सामाजिक न्यायको निमित्त पनि समाजमा पाइने विभिन्न खाले प्रतिरोधको आवाजहरुको उत्खनन् जरुरी देखिन्छ । कमै दलितहरुले खुलेरै आन्दोलन गर्ने हुनाले पनि सामाजिक प्रतिरोधको विषयमा गहन छलफल हुन आवश्यक छ । साथै, मानवशास्त्री तथा येलका प्रध्यापक जेम्स सी स्कोटका अनुसार समाजमा पाइने विभिन्न तर कमै देखिने प्रतिरोधको आवाजहरु 'कमजोरको हतियारहरु' भएको तर्क छ । सुबाल्टर्नहरुले हैकमवादमा मितव्ययिता अपनाएको छैन भन्ने देखिने र विभिन्न सामाजिक सबन्धहरु पनि तिनै प्रतिरोधहरुले तय गरिने हुनाले पनि ति प्रतिरोधात्मक आवाजको सही पहिचान हुन अतिआवश्यक देखिन्छ । हैकमवादको विरुद्ध छल्ने, बोल्दा खुट्टा पछि सार्ने, मानेको जस्तो गरि नमान्ने प्रवृत्ति, अलिक अलिक चोर्नु, काममा रोकटोक जस्ता व्यवहार र कार्यहरु कमजोरको हतियारहरु भएको स्कट विश्वस्त छन् ।

नेपालको दलितको सन्दर्भमा समाजमा दलितहरुको पनि प्रतिरोधात्मक हतियारहरु छन् भन्दा अतियुक्ति नहोला । अतिहिन्दुवादी हैकमवादको विरुद्ध तथा कमै देखिने प्रतिरोधका घटनाहरु हामी समाजमा देख्न सक्छौं । कमै देखिने प्रतिरोधहरुः परिवारसँगको छलफलमा, साथीभाईसँगको गफहरुमा, पानी लिन जाँदाको समयमा, कामहरु गर्दा खेतमा होस् वा विभिन्न वखतमा ब्राह्मणवादी समाजप्रति तेर्स्याइएका उकुसमुकुसमा नै किन नहोस् वा प्रश्नहरुमा पनि पाइन सकिन्छ । जेबी विश्वकर्माले भनेको जस्तै नेपालको सन्दर्भमा भारतीय विचारक गायत्री स्पिभाकको प्रश्न 'के सुबाल्टर्न बोल्न सक्छ' को गतिलो सकारात्मक जवाफ दिने अनुसन्धानमूलक किताब दलनविरुद्धको प्रतिरोधः नेपाली दलितको सङ्घर्षगाथा जस्तै कैयौं लुकिएका प्रतिरोधको प्रयासले पनि हो अब सुबाल्टर्न बोल्न सक्छन् । यसले पक्कै पनि दलितहरुको एजेन्सी र आवाजलाई झन् बढावा दिने काम गर्नेछ । त्यसैले पनि यसको महत्वलाई कम आँक्न मिल्दैन ।

महत्व

दलितले अपनाएको प्रतिरोधको महत्व धेरै छन् । लेखक मेख राज परियारका अनुसार दलित आन्दोलन चुकि रहेको अवस्था हो । अहिले आएर ०४७ मंसिरमा चितवनको माडीमा नेकपा (एकता केन्द्र) को महाधिवेशन होस् वा ०५५ र ५६ सालतिर सिरहा जिल्लाको लाहान सिनो काण्डबाट सुरु भएको दलित आन्दोलन अचेल कहींकतै नदेखिने विडम्बनाले पनि दलित समाज भित्र रहेको प्रतिरोधको आवाजलाई उत्खनन् गर्न जरुरी देखिन्छ । यी आवाजहरुले पक्कै पनि दलित आन्दोलनलाई टेवा नै पुर्‍याउने छ । साथै, वैचारिक पक्षलाई माथि उठाउन आवश्यक आहुतीको तर्कलाई पनि दलित प्रतिरोधात्मक लुकाइएका आवाजे नयाँ वैचारिक दिशा दिने प्रेरित गर्नेछ ।

के देखिने आन्दोलन र दबाइएको प्रतिरोधका आवाजको लक्ष्य एउटै हो ? सामाजिक प्रतिरोधले उतार्ने हैकमवादको चरित्र र सडक तथा सदनको आन्दोलनले उतार्ने हैकमवादको चरित्र एउटै हो ? विशेषगरी भूमण्डलीकरण र राज्य अझै कठोर हुँदै गएको अवस्थामा दलित मुक्तिका आयामहरु विभिन्न किन हुन सक्दैन ? के समाजवादका तर्कले दलित भित्रको ऐठनलाई न्याय दिन्छ ? के पुरष र महिला भित्रको प्रतिरोधको आवाजहरु एउटै हो ? विभिन्न वर्गमा विभाजित दलितहरुका ऐठनहरुलाई कसरी एकठाउँमा ल्याउने र ती मुद्दाहरुको समाजमा सहि न्यायिक व्यवस्थापन कसरी गर्ने पनि मुख्य हुन्छ । दलित मानिस मात्र होइन, 'ऊ इतिहासमा समाज निर्माण र सञ्चालनमा निर्णायक भूमिका खेल्दै आएको समुदाय हो, त्यसैले सहानुभूति होइन, सम्मानको लायक हो' भन्ने भाष्य अँगीकार गर्नुपर्दछ भन्ने तर्कलाई पनि दलित भित्र रहेका प्रतिरोधका आवाजहरुले झन् स्थापित गर्न मद्दत पुर्‍याउने छ । र हिन्दू शासित सभ्यताको अग्रगतिको चालक समुदायको भूमिका खेल्दै आएकोले ऊ यो समाजको मुख्य अंशियार हो भन्ने अवधारणासहित आन्दोलनलाई अगाडि बढाउन पनि हैकमवादको विरुद्धका प्रतिरोधहरुले झन् मजबूत तुल्याउने छ ।

अब के गर्ने ?

प्रतिरोधको विषयमा धेरै काम गर्न अझै बाँकी नै छ । पहिलो पक्षमा सही चेतनाको वृद्धिको निमित्त सही ज्ञानको आवश्यकता पनि हो । अझै पनि कैयौं नेपाली दलितहरुको संघर्षहरुको बेवास्ताको पृष्ठभूमीमा पनि त्यसका निमित्त नेपालको दलितहरुको प्रतिरोधको विगतका संघर्षहरुलाई सही अभिलेखिकरण गरिनु पर्ने देखिन्छ । संघर्षको बुझाईलाई अझ समेट्न काठमाडौंका दलितहरुको मात्र नभई दलितहरुको संघर्षका आवाजहरुलाई विकेन्द्रीकरण गर्दै लान पर्ने चुनौती पनि छ । यसमा राज्य तथा विशेषगरि दलितहरुको वकालत गर्दै आईरहेको संघसंस्थाहरु अघि बढ्न पर्ने छ ।

दोस्रो भनेको संघीयताको वडादेखि प्रदेशसम्म कसरी नेपालका दलितहरुले प्रतिरोधको राजनीतिलाई स्थापित गर्दै जाने महत्वपूर्ण हो । अझै पनि कैयौं दलितहरुको सहि पहिचान नभई सकेको अवस्थामा पनि दलितहरुको हरेक वडादेखि संघसम्ममा सहि पहिचान गर्नु पर्ने छ । संघर्षको उचित व्यवस्थापनका हरेक वडाहरुमा दलितहरुको व्यवस्थापन कार्यन्वयन समिति बनाउनु पर्ने छ । यी समितिहरुको भूमिका भनेको प्रतिरोधको आवाज तथा मुद्दाहरुको सवालमा बृहत्तर छलफल गर्नु नै हो ।

निष्कर्ष

नेपाल दलित प्रतिरोधात्मक राजनीतिमा गर्न बाँकी अझै धेरै छ । कथित अति हिन्दूवादीको दिनानुदिन दमनको बिचमा उक्त प्रतिरोधको आयामहरुको झन् महत्व बढेको छ । समाजमा दबिएका दलितका आवाजहरुलाई कमजोर हैन, सदैव मजबूत रहिरहनेछ निष्कर्षमा पुर्‍याउन नै आजको आवश्यकता हो । विद्यमान वैचारिक छलफलमा विभाजित कैयौं दलितहरुको सोच र चेतनाहरुलाई एकठाउँमा ल्याउन यसले सहयोग गर्छ । यी राज्य र समाजमा दबाइएका प्रतिरोधका आवाजहरुलाई हाम्रा वकालतमा विशेष स्थान दिन नसकेको खण्डमा पक्कै पनि दलित सधैं कमजोर भई नै रहनेछ । दलितलाई कमजोर मात्र बनाई राख्ने कि अब शक्तिशाली पनि बनाउने तपाईं हाम्रो जिम्मा पनि हो ।