१९.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १४७

यशोधरा र बुद्धत्व

डा. साधना प्रतीक्षा

काठमाडौँ — कुनै दु:ख–कष्ट अनुभूति नगरी दरबारिया सुखशयलमा हुर्केका एक राजकुमार संयोगवश वृद्ध, रोगी तथा मृतकलाई देखेपछि जीवन–जगत, बुढ्यौली, रोग तथा मृत्यु आदि दु:खले जेलिएको रहेछ भन्ने थाहा पाएपछि त्यस दु:खबाट छुटकारा पाउने उपायबारे चिन्तन गर्न थाल्छन् ।

यशोधरा र बुद्धत्व

सांसारिक मोह–माया नै ज्ञानको खोजीमा बाधक भएको ठानेर प्रसूति अवस्थाकी पत्नी, नवजात पुत्र तथा राजसी सुख त्यागेर उनी ज्ञानको खोजीमा निस्कन्छन् । राजकुमार सिद्धार्थ त्यसरी दरबारबाट निस्केर कठोर तपस्या गर्न गएको थाहा पाएपछि उनकी पत्नी यशोधरालाई माइत बोलाइन्छ, तर उनी माइत जान मान्दिनन् । उनी दरबारमै तपस्विनी बनेर साधनारत हुन्छिन् । संयोगवश, बोधीवृक्षमुनि साधनारत बुद्ध तथा दरबारमा साधनारत यशोधरालाई एकै समयमा ज्ञान प्राप्त भएको मानिन्छ । मानव कल्याणका लागि सर्वस्व त्यागेर हिँडेका पतिको लक्ष्यमा बाधा उत्पन्न होला, उनको महत्त्व घट्न जाला भनेर यशोधराले आफूले प्राप्त गरेको ज्ञानबारे कसैलाई बताइनन् । बुद्धत्व दुबैले प्राप्त गरे तर प्राप्तिको मार्ग भने दुबैको भिन्न थियो । बुद्धले घर–गृहस्थी त्यागेर, पारिवारिक दायित्वबाट विमुख भएर, परिवारजन तथा स्वयम्लाई कष्ट दिँदै रन–वन भौंतारिएर ज्ञान प्राप्त गरेका थिए भने यशोधरा पारिवारिक दायित्व र मातृधर्मको निर्वाह गर्दै गृहस्थ जीवनमै ज्ञान प्राप्त गर्न सफल भएकी थिइन् । बुद्धको भूमि भनेर गर्व गर्ने हामी नेपालीले नारी बुद्ध अर्थात् यशोधराका लागि पनि गर्व गर्नुपर्छ । अत: आज बुद्धका साथसाथै ती महान नारी यशोधराको पनि स्मरण गर्नु आवश्यक छ ।

ज्ञान प्राप्त गरिसकेपछि त्यसको प्रचारका क्रममा एकदिन बुद्ध आफ्नै दरबारमा पुगेपछि यशोधराले राखेका प्रश्नहरूबाट उनले घरैमा बसेर ज्ञान पाएको कुरा बुद्धले पनि स्वीकारेको भनाइ पाइन्छ । त्यतिबेला उनले बुद्धसमक्ष राखेका प्रश्नहरू थिए— सत्यको खोजीका लागि संसारै त्यागेर जानुपथ्र्यो ? गृहस्थले सदाचारका साथ घरैमा बसेर खोजी गर्दा तत्त्वज्ञान प्राप्त हुँदैन ? भिक्षुलाई आफ्नो समाज र समूह चाहिँदैन ? आदि । उनका विचारदेखि बुद्ध प्रभावित भएर नै उनले ज्ञान पाएको स्वीकार गरेको बुझिन्छ । बुद्ध र यशोधराको ज्ञान एकै भए पनि त्यसको मार्ग भिन्न देखिन्छ । बुद्धमार्ग अनुसार व्यक्ति गृहस्थ जीवनको मायाजाल र कर्तव्य–दायित्वबाट मुक्त संन्यासी भएपछि मात्र ज्ञान प्राप्त हुन्छ । सांसारिक विधि–व्यवहार यस मार्गका बाधक हुन् । यशोधरा मार्ग अनुसार भने मानिसले गृहस्थ जीवनमा रहेर त्यसमा निहित कर्तव्य–दायित्व पूरा गरेर पनि त्यागी र सदाचारी हुने हो भने ज्ञान प्राप्त गर्न सक्छ । यसबाट ऊ आफू सुखी रहेर अरुलाई पनि सुखी राख्न सक्छ । पतिको त्याग–तपस्याबाट प्राप्त ज्ञानको प्रचार र स्थापनामा बाधा आउन नदिन आफू ओझेलमा रहेकी ती महान नारी यशोधरा वन्दनीय त छँदैछिन्, अब उनी निर्देशित बुद्धत्व प्राप्तिको मार्गबारे पनि प्रचार आवश्यक भएको छ ।

समाजमा यस्ता असंख्य यशोधरा छन्, जसले आफू ओझेलमा रहेर असंख्य बुद्धहरूलाई प्रकाशित गराइरहेका छन् । त्यसैले त ओझेलमा परेकी यशोधरालाई प्रकाशित गर्नका लागि कवि कालीप्रसाद रिजालले ‘यशोधरा’ गीति नाटक रचना गरे । कपिलवस्तु भ्रमण गर्दा जताततै बुद्धमात्र भएको तर कहीँ कतै यशोधराको उपस्थिति नदेख्दा दु:खी भएर नियात्राकार रामप्रसाद पन्तले ‘अविरल यात्रा’मा ‘कतै भेटिइनन्, यशोधरा’ भन्ने नियात्रा लेख्दै बौद्धमार्गी र मानवतावादीले यशोधराको मानवता, उदारता र महानताको चर्चा नगरेको, बौद्ध धर्मग्रन्थहरूमा यशोधरा अट्न नसकेकामा उनीप्रति अन्याय भएको भन्छन् । उनी जस्ती महान र त्यागी नारीरत्न पनि बौद्ध परम्परामा प्रकाशमा नआएको हुनाले साहित्यमा उनलाई प्रकाशित पार्न ‘यशोधरा×’ लेख्ने क्रममा उनका बारेमा लेखिएका सामग्री नभेटिँदा बल्लतल्ल भारतको तत्कालीन कुचविहार स्टेटकी दोबागर महारानी सुनीतिदेवी सीएलद्वारा अंग्रेजीमा लेखिएको ‘द लाइफ अफ प्रिन्सेस यशोधरा’ फेला पारेको कुरा कालीप्रसादले उल्लेख गरेका छन् ।

बुद्ध हुन् वा यशोधरा दुबैले प्राप्त गरेको ज्ञान समस्त मानव कल्याणका लागि हो । सत्य, अहिंसा, सदाचार, सत्कर्म, आत्ममन्थन र आत्मदर्शन आदि नै यस अन्तर्गत पर्छन् । मानिसले सत्कर्मले आफूमात्र होइन, अरुलाई समेत सुखी राख्न सक्छ । अहिंसावादी नीतिले संसारमा सबैको बाँच्न पाउने अधिकार सुनिश्चित हुनाका साथै मानवतावाद र शान्ति स्थापित हुन्छ । आत्ममन्थन र आत्मदर्शन ध्यानका माध्यमबाट सम्भव हुन्छ । जब मानिस आफूभित्र डुबेर आफूलाई चिन्न सक्छ, तब उसले हरेकलाई आफूजस्तै देख्न थाल्छ । आफ्नो जस्तै अर्काको पनि अस्तित्वबोध गर्ने मान्छेले आफूलाई मन नपर्ने र पीडा हुने कार्य अरुमाथि गर्दैन । ऊ सदैव परोपकारी हुन्छ । यो नै मानव कल्याणको मार्ग हो ।

अंगुलीमाल जस्तो क्रूर हत्यारालाई त जीवन र अहिंसाको महत्त्वबोध गराउन सक्ने बुद्धको ज्ञानमार्गले के आजका हामीलाई कल्याणकारी बनाउन सक्दैन र ? आफ्नो कर्मको फल स्वयम्ले नै भोग्नुपर्छ, किनकि जे रोप्यो, त्यही काट्नु प्रकृतिको नियम हो । अमृत रोपेको स्थानमा विष कदापि फल्दैन भने विष छरेर अमृत टिप्ने आशा गर्नु पनि मुर्खता बाहेक केही हुन सक्दैन । अत: जीवनमा यस्तो कर्म गरियोस्, जसले जीवनको उत्तरार्धमा आफैलाई नपोलोस् π आज हामीले जीवनको क्षणभङ्गुरतालाई बिर्सेर, जीवनमा आर्जन गरेको भौतिक सुख तथा वैभव यसै संसारमा छाडेर रित्तै जानुपर्छ भन्ने शाश्वततालाई आत्मसात् गर्न नसक्दा हामी तृष्णा र मोहको भंँगालोमा भासिएका छौं । समाजमा भ्रष्टाचार तथा अनेक विसङ्गति व्याप्त छन् । व्यक्तिले गर्ने भ्रष्टाचारले आरम्भमा समाजलाई नकारात्मक असर पार्ने गर्छ भने अन्त्यमा त्यसको रापमा ऊ स्वयम् पिल्सिनुपर्ने हुन्छ । मानसिक समस्याका कारण सम्पन्न वर्गका घरमा पनि सुख–शान्ति देखिँदैन । यी सबैबाट मुक्ति पाउने एकमात्र मार्ग हो– बुद्धमार्ग !

बुद्धमार्ग र ध्यानको प्रसङ्ग आउनासाथ मानिसको प्रतिक्रिया हुन्छ, ‘यस्तो सुखशयल छाडेर जोगी भएर हिँड्नु ? त्यो पनि दिन–उमेरमै ?’ यही गलत धारणाको अन्त्य हो, नारीबुद्ध यशोधराको बुद्धमार्ग अर्थात् गृहस्थ र सामाजिक जीवनमै रहेर पनि बुद्धत्व प्राप्त गर्न सकिन्छ भन्ने मान्यता । उनको मान्यतालाई स्वयम् बुद्धले पनि अस्वीकार गर्न सकेनन्, किनकि उनले पनि अन्न–जल ग्रहण नगरी शरीरलाई कष्ट दिएर तप गर्दासम्म ज्ञान प्राप्त गरेका थिएनन् । सुजाताले श्रद्धापूर्वक अर्पण गरेको खीर ग्रहण गरेका बुद्धले नै ज्ञान पाएका हुन् । भिक्षुहरूलाई पनि समूह र समाज चाहिने हुनाले नै विहार, भिक्षाटन र दानको परम्परा स्थापित भएको हो । त्यसैले समाज र गृहस्थी त्यागेर होइन, यसैभित्र आबद्ध भएर ज्ञान प्राप्त गर्नु महत्त्वपूर्ण उपलब्धि हो । ध्यानका माध्यमबाटै यस्तो ज्ञानको प्राप्ति हुन्छ । यसका लागि गुरु पनि आवश्यक पर्छ ।

गुरुदीक्षाका माध्यमबाट जब साधनाको मार्गमा प्रवेश गरिन्छ, त्यसपछि जीवनमा आनन्द नै आनन्द π मानिस आफूभित्र डुबेर जब ईश्वरमा लीन हुन्छ, आफैभित्र अनहद नाद सुन्छ, बन्द आँखाले दिव्य ज्योतिको अनुभूति गर्छ, अनि श्वास–श्वासले परमेश्वरको शब्दहीन सुमिरण गर्छ, त्यो नै परमानन्दको क्षण हो, बुद्धत्व हो र सम्पूर्ण मनोविकारको अन्त्य पनि हो । यस्ता ज्ञानीहरू सांसारिक भोग–विलास अनि मान–अपमानभन्दा पर रहेर केवल कल्याणकारी चिन्तन गर्छन् ।

हो, बुद्धत्व प्राप्तिका लागि गृहत्याग, पारिवारिक वियोग गर्न र तन–मनलाई कष्ट दिनु पर्दैन । समाज छाडी जङ्गलतर्फ लाग्नु पनि पर्दैन । गृहस्थ जीवनका कर्तव्य, पारिवारिक र सामाजिक दायित्व पूरा गर्दै पनि मनको चञ्चलता नियन्त्रण गरी सत्कर्म र सदाचारलाई आत्मसात् गरी साधनारत हुने हो भने हामी सबैले बुद्धत्व प्राप्त गर्न सक्छौँ π यसै यथार्थकी साक्षी हुन्– यशोधरा, यसैका समर्थक हुन्– बुद्ध π त्यसैले बुद्धका साथसाथै यशोधराको पनि ससम्मान स्मरण गरौं ।

[email protected]

प्रकाशित : वैशाख १७, २०७५ ०८:१२
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा बारम्बार परीक्षार्थीको उत्तरपुस्तिका हराउने गरेको छ। यसको समाधान कसरी हुन्छ?