छोरीको रहर
काठमाडौँ — तीन वर्षअघि बुबा स्वर्गे हुँदा पहिलोपटक गरुड पुराण सुनेंँ । गरुड पुराणमा महिलालाई गरिएका नकारात्मक टिप्पणीबारे पहिला अधिकारकर्मी दिदीहरूको मुखबाट मात्रै सुनेकी थिएँ । हामीकहाँ गरुड पुराण सुनाउने पण्डित अवकाश प्राप्त हेडमास्टर थिए ।
पहिलो दिन सुन्दा खासै महिला बारेमा नकारात्मक कुरा आएनन् । पुत्रको कुरा भने धेरै ठाउँमा आयो । दोस्रो दिन पनि महिलाबारे नराम्रो कुरा आएन । यसपछि काकीहरू र गाउँका अन्य महिलाले गाइँगुइँ गरे, गुरुले गरुड पुराण ‘एडिट’ गरेर पढिरहका छन् ।
पाँच दिनसम्मै पुराणमा महिलाबारे लेखिएका नकारात्मक कुरा केही आएन । बालक जन्मिने कुरा पुराणको सुरुदेखि थियो । तेस्रो दिन एउटा प्रसङ्ग आयो, बालक अव युवा भयो । गुरुले भने, ‘जब बालक युवा अवस्थामा प्रवेश गर्छ, ऊ प्रेममा पर्छ ।’ शोकमा थियौं, तर पनि मलाई यहाँ बोल्न मन लाग्यो । मैले गुरुलाई सोधेंँ, ‘पुराणमा बालिकाको परिकल्पना गरिएकै छैन, अहिलेसम्म । पुराणमा बालिका जन्मिएकै छैन, युवक ठूलो भएपछि कसको प्रेममा पर्छ गुरु ?’ उनी हाँसे र त्यसपछि आउने पुत्रको प्रसंगमा सन्तान भन्न थाले । पुत्र भनिहाले पनि पुत्री थपे ।
धर्मशास्त्रमा महिलालाई कि धेरै देवत्वकरण गरिएको छ कि धेरै घृणाको पात्र बनाइएको छ । गत साता एउटा समाचार पढ्दै थिएँ । रातो मच्छिन्द्रनाथको जात्रामा रथको माथिबाट नरिवल किन खसालिने विषय थियो । समाचारको अन्तिममा थियो, ‘रथको माथिबाट खसालिएको नरिवल समात्ने व्यक्तिको पहिलो सन्तानका रूपमा छोरा जन्मिन्छ भन्ने मान्यता छ ।’ पहिलो सन्तान छोरा पाउन त्यो नरिवल समात्नेको भिड कति भयो/हुन्छ होला, कल्पना गरेंँ । छोरा पाउने यस्तै मान्यतामा विश्वास गरेर मन्दिर र ज्योतिषीकहाँ धाउनेको संख्या झन् कति होला ? छोरा कसरी जन्माउने भनेर लेखिएका टिप्स पढ्ने वा गुगल सर्च गर्ने पनि होलान् । अनि पेटको बच्चा छोरा की छोरी भनेर अस्पताल र क्लिनिक धाउनेको संख्या त्योभन्दा धेरै होला । गर्भ पहिचान गरेर पतन गराउन नपाउने कानुनी व्यवस्था भए पनि यही व्यापार गरेर पैसा कमाउने स्वास्थ्य संस्था कति धनी भए होलान् । मान्छे छोरा जन्माउने चाहनामा जति भौंतारिन्छ, सायद पेटमा छोरी भए कसरी फाल्ने भन्ने उपाय खोज्न त्योभन्दा धेरै घोत्लिन्छ होला । यस्तो काममा सघाउने संरचनाहरू अहिले सहर–बजारका गल्ली–गल्लीमा मन्दिर र ज्योतिषीभन्दा धेरै भइसकेका छन् ।
वैशाखको पहिलो साता जानकीको सहर जनकपुरमा पेटमा छोरी भएको भन्दै एक महिला मारिइन् । ६ महिनाकी गर्भवती २० वर्षीया अञ्जली दासको पेटमा गर्भ पहिचान गर्दा छोरी भएपछि श्रीमानले हत्या गरेको भन्दै प्रहरीमा उजुरी परेको छ । यहाँ त रुखै मारियो । हाँगा काटेर फाल्नेहरू त कति छन् कति । नेपालमा प्रत्येक वर्ष छोरी जन्मिने अनुपात घटेको छ ।
नेपालमा कति छोरीहरू हराइरहेका छन् वा छोरा र छोरी जन्मिने अनुपात बीचको अन्तर देशभरि कति छ भन्ने अध्ययन सरकारी निकायबाट भएको छैन । सानो क्षेत्रमा वा अस्पतालमा गैरसरकारी संघ–संस्था र व्यक्तिले आफ्नालागि साना अध्ययन गरेका छन् । परोपकार प्रसूति गृह थापाथलीमा आर्थिक वर्ष २०७३/०७४ मा जम्मा १९ हजार १ सय १ जना बच्चा जन्मिए । यी मध्ये १० हजार ३ सय ४३ छोरा थिए भने ८ हजार ७ सय ५८ छोरी । अस्पतालका अनुसार १० /१२ वर्षदेखि छोरा र छोरी जन्मिने अनुपातमा निकै अन्तर देखिएको छ ।
विज्ञहरूका अनुसार एक सय एक छोरा जन्मिदा एक सय छोरी जन्मिनुपर्छ । अहिले देखिएको यो अन्तरले पछि ठूलो सामाजिक समस्या आउन सक्छ । कृपा नामक संस्थाले पोखरा र तनहुँमा ३ वर्षअघि गरेको लैंगिक अन्तर नामक अनुसन्धानले बालक र बालिका जन्मिने क्रममा अन्तर बढेको देखाएको छ । तनहुँमा भन्दा कास्कीमा यो अन्तर धेरै देखिएको उक्त रिपोर्टमा उल्लेख छ । ‘परिवारमा एकजना वा दुईभन्दा बढी बच्चा हुन नहुने मान्यताले गर्भ पहिचान गर्ने र छोरालाई प्राथमिकतामा राख्ने प्रवृत्ति बढ्दो छ,’ रिपोर्टमा छ । छोरा जन्माउनुपर्ने पारिवारिक दबाबका कारण पनि छोरी भए गर्भपतन गर्ने चलन बढ्दो छ । अध्ययनका क्रममा कास्कीका ३३ प्रतिशत र तनहुँका १५ प्रतिशत महिलाले छोरा जन्माउन पारिवारिक दबाब रहेको उत्तर दिएका थिए ।
यो समस्या भारतमा अझै धेरै छ । भारत सरकारले गत जनवरीमा गरेको वार्षिक इकोनोमिक सर्वेक्षण अनुसार त्यहाँ ६ करोड ३० लाख छोरी हराइरहेका छन् । अर्थात छोरा जन्मिने अनुपातमा यो संख्या कम छ । जनवरी २९ मा प्रकाशित उक्त सर्वेक्षणमा भारतीयहरूले पहिलो सन्तानका रूपमा छोरा जन्माए भने अर्को सन्तान नजन्माउने तर छोरी भए अर्को पनि जन्माउने प्रवृत्ति बढेको उल्लेख छ । जुन नेपालमा पनि देखिन्छ । सर्वेक्षण अनुसार भारतमा २ करोड १० लाख (२१ मिलियन) छोरी परिवारका लागि अनिच्छित छन्, परिवारबाट अपहेलित छन् ।
चीन सरकारले १९७९ मा ल्याएको एक बच्चा नीतिले त्यहाँको महिला–पुरुष संख्याको अनुपात एकदमै असन्तुलित भयो । एउटा मात्रै बच्चा जन्माउनुपर्ने भएपछि धेरैले गर्भ पहिचान गरेर छोरी भए पतन गराउने प्रवृत्तिले महिलाको संख्या यसरी घट्यो कि चिनियाँ पुरुषले विवाह गर्ने महिलासमेत पाउन छोडे । चीनमा २ देखि ३ करोड पुरुषले विवाह गर्नका लागि महिला नपाएको लेख बेलायतबाट प्रकाशित हुने द गार्जियनले युनिभर्सिटी अफ नटिङघममा समकालीन चीनका बारेमा अध्यापन गर्ने प्रोफेसर स्टिभ साङ्गलाई उद्धृत गर्दै सन् २०१५ मा लेखेको छ, त्यही वर्ष चीनले ३५ वर्षपछि एक बच्चा नीति हटाएको थियो । लेखमा महिला, पुरुषको जन्ममा देखिएको यो अन्तरले निम्त्याएको समस्याका कारण नै चीन सरकार यो नीति हटाउन बाध्य भएको कुरा उल्लेख छ । महिला, पुरुषको जनसंख्यामा देखिएको यो असन्तुलनले भविष्यमा चीनको जस्तो समस्या नेपाल, भारतमा आउन नसक्ला भन्न सकिन्न ।
छोरा जन्माउने चाहना र बाध्यता धेरैलाई होला, तर छोरी जन्माउने चाहना पनि हुँदै नभएको भने होइन । समाजमा थुप्रै यस्ता व्यक्ति छन्, जसले छोरी नै जन्मिने निश्चित भए अर्को सन्तान जन्माउन तयार छन्, तर यस्ता कथा बाहिर आएको छैन । मैले त्यस्ता थुप्रै आमा भेटेकी छु, जसले छोरी हुने आशामा दोस्रो, तेस्रो सन्तान जन्माएका छन्, तर छोरै भएका छन् ।
प्रकाशित : वैशाख २७, २०७५ ०७:५६
