घरेलु उद्योगमा जोड दिऊँ

माटोले लिपेका भुइँ छोप्न र न्यानो पार्न यी सुकुल प्रयोग गर्थे । परालको सुकुल न्यानो र स्वास्थ्यकर हुन्छ भनी भर्खर सुत्केरी भएका महिलालाई सुताउँथे । जन्मदेखि मृत्युपर्यन्त परालबाट बुनेका वस्तु प्रयोग गर्थे ।

पूर्वी भेगका पहाडी जिल्लाका गुरुङहरू वरिपरि जंगलमा पाइने सिस्नोबाट धागो निकाली अल्लोको कपडा बुन्छन् । हिन्दु धार्मिक ग्रन्थ रामायणमा समेत अल्लो कपडाको सुन्दरता, दरिलोपन र टिकाउ हुने भनी प्रशंसा गरिएको पाइन्छ । त्यस्तै पश्चिम तराईका थारुहरूले गुँदबाट आकर्षक मान्द्रो बुनी घर–आँगनमा ओछ्याउँछन् । विवाह गरी दुलही भित्र्याएपछि त्यही मान्द्रो चटाइ पूजाकोठामा ओछ्याएर आफ्नो सांस्कृतिक रिवाज पुरा गर्छन् । अर्कोतिर तराईमा दिदी–बहिनीहरूले ढकिया बुनी विवाहअघि आफ्नो सीपको प्रदर्शन गर्छन् । साथै विशेष सामाजिक पर्वजस्तै पूजापाठ, शिशु जन्म, विवाह वा मर्दापर्दा यी ढकिया अनिवार्य हुन्छन् । सामान ओसार–पसार र भण्डारण गर्न यी ढकिया नभई कामै चल्दैन । बाह्रौ शताब्दीदेखि नेपालको ग्रामीण भेगमा घरेलु उद्योग सुरु भएको इतिहास छ । अत्यन्त महत्त्वपूर्ण अभिलेखहरू नेपाली कागजमा लेखिएका प्रमाणहरू सरकारी अफिसमा ठेलीका ठेली फाइलहरू जताततै भेटिन्छन् । बाँस त नेपाली जनजीवनको अभिन्न अंग नै हो । बाँसको चोयाबाट तयार गरिएका डोका, डाला, नाङ्ला, भकारीदेखि विभिन्न थरीका ढक्कीहरू नभई जीवन चलाउन मुस्किल हुन्छ ।

प्राकृतिक रेशाजन्य अन्य नेपाली वस्तुहरू हुन्– मकैको खोसेलाबाट बनेका चकटी, कपासबाट बुनिएका खेस तथा कोगती कपडा, केतुकेबाट तयार डोरी, दाम्लो आदि पटेरबाट बुनिएका बान्तर । सरदार जातिको चटाइ, सनपाटबाट तयार राजवंशीहरूको डोरी वा झोला वा गुन्द्री आदि अनगिन्ती वस्तुहरू छन् ।

माथि उल्लेखित वस्तुहरू विभिन्न जनजातिका महिला एवं पुरुषहरूको सिपालु हातले निर्माण गरिएका सांस्कृतिक उत्पादनहरू हुन् । हाम्रा पुर्खाहरूले बुद्धिमतापूर्वक अफ्नै थातथलोमा उपलब्ध रेशाजन्य कच्चा पदार्थ जुन बोटबिरुवाका बिभिन्न भागजस्तै पात, फूल वा डाँठ वा जराबाट बनाइएका कलाकृति अत्यन्त फाइदाजनक ढंगले बनाएका हुन्छन् । आफ्नो रीतिरिवाज र धर्म अनुसार घर–घरमा हातबाट बनाइएका सुन्दर वस्तु हुन् । चलनचल्तीमा ल्याइएका यस्ता वस्तु वैज्ञानिक ढंगले तयार गरिएको हुन्छ । स्वास्थ्यकर पनि हुन्छ । किनकि यी वस्तु प्रकृतिसंँग तादात्म्य भाव राख्छन् । सिपालु हातहरू हिमाल, पहाड, कन्दरा र तराई–मधेस जताततै पाइन्छन् । तर यी कलात्मक हस्तसीप विस्तारै लोप हुने स्थितिमा छन् । आधुनिकीकरणको नाममा यी वस्तु प्लास्टिक र मानव निर्मित अप्राकृतिक वस्तुले ओगट्न थालेका छन् भने उचित मूल्यांकन र इज्जत नदिँदा यी सिपालु हातहरू विदेशिन बाध्य छन् । अनि सरकारी/गैरसरकारी एवं अन्तर्राष्ट्रिय संघ/संस्थाहरूमा यस्ता वस्तु सम्बन्धित ज्ञानको कमीले गर्दा पनि यसको विकास हुने क्षेत्र संकुचित भएको छ । यही हो, प्राकृतिक रेशाजन्य सांस्कृतिक उत्पादनको आजको वस्तुस्थिति ।

धार्मिक पर्व एवं संस्कृतिसंँग जोडिएका यी वस्तुको जगेर्ना गर्न भन्नु आफ्नो परम्परा र पुर्खाको चिनारी अनि आफ्नै पहिचानको संरक्षण गर्नु हो । यसका लागि निम्न कुरामा ध्यान दिनुपर्छ ।

१. कच्चा पदार्थको उपलब्धता : पराल, छ्वाली, लोक्ता, जंगली सिस्नु, पटेर, मोथा, गुँद, भोर्ला, भिमल, बाँस, बेत, निगालो, गाँजा, केतुके आदि नेपालमा प्रशस्त पाइने यी कच्चा पदार्थ हुन् । कतिपय यी वस्तु जंगली अवस्थामा पाइन्छन् भने कति त कृषि उपजको खेर गएको भाग हुन् । अनि कति त औद्योगिक विकासको लागि खेती गर्न पनि सकिन्छ । यी रेशाजन्य विभिन्न वनस्पतीय कच्चा पदार्थ हिमाली भेगदेखि तराईको फाँट जताततै छन् । परन्तु हामी नेपालीले यी वस्तुको महत्त्व बुझ्ने प्रयास गर्नसकेका छैनौं कि ?

२. सीपयुक्त हातहरू : उद्योग फस्टाउन आवश्यक अर्को पाटो हो, सिपालु हातहरूको । परम्परागत रूपमा प्रयोग हुने यी साधारण वस्तु सिपालु हात र सजग दिमागको मिलन भएपछि कलात्मक वस्तुमा परिणत हुन्छन् । भनिन्छ, ‘बुझ्नेलाई श्रीखण्ड, नबुझ्नेलाई खुर्पाको बिँड’ । ४० प्रतिशत बेरोजगारीको मारमा परेका जनता नेपालमा छन् भन्ने समाचार बेलाबखत प्रकाशित हुन्छ । साथै नेपाली महिला एवं पुरुष कामको खोजीमा विदेशमा भौंतारिएर दिनको १/२ लास देश भित्रिन्छ । अझै सिपालुहरू घर–घरमा काम नपाएर वा बजार नपाएर अल्मलिएका हुन्छन् । काम गर्न इच्छुकहरूको मात्र खोजी गर्ने हो भने लाखौं भेटिन्छन् । अनि कति सामान बनाउने ? किन नेपाली बजारमा भारत र चीन, फिलिपिन्स र थाइल्यान्डका ढक्की र कार्पेट आयात गर्ने ? हाम्रै सामानले बजार भर्न सकिन्न ?

३. लगानी : कच्चा पदार्थ आफ्नै गाउँ–ठाउँमा उपलब्ध छ, सिपालुहरू पनि छन् । यी सांस्कृतिक वस्तु हातबाट बनाइन्छन् । ठूलठूला मेसिनरीको खासै जरुरी हुन्न । थोरै पुंँजीबाट काम थाल्न सकिन्छ । साना घरेलु उद्योगहरू खोल्ने वातावरण मात्र भए पुग्छ ।

४. प्रविधि एवं मेसिनरी : हामीकहाँ अझै पनि कताकति परम्परागत रूपमा बुन्ने विधि विद्यमान छ । विभिन्न प्रकारका बुनाइको लागि आवाश्यक ज्यावल अथवा साधारण मेसिनरी जस्तै– तान आदि स्थानीय बजार वा नेपालमा नै उपलब्ध छ । प्रविधिमा समय सुहाउँदो परिवर्तन गर्न सकियो भने वस्तु उत्पादन छिटो, छरितो र स्तरीय हुन्छ । त्यस्ता प्रविधि एवं मेसिनरीका लागि अनुभवीहरू एवं उद्यमीहरूसँंग सहकार्य गर्नु वेश हुनेछ ।

५. बजार : अत्यन्त महत्त्वपूर्ण विषय हो– बजारको उपलब्धता र खोजी । विदेशी पर्यटकहरूले मनपराउने भूमि हो, नेपाल । अप्राकृतिक, मानव निर्मित अनि वातावरण दूषित बनाउने वस्तु र संसारदेखि वाक्क भएका ती पर्यटक संस्कृतिले ओतप्रोत आफ्नै अस्तित्व बोकेका प्राकृतिक वस्तुहरूदेखि मक्ख पर्छन्, आनन्द प्राप्त गर्छन् र किन्छन् पनि । सिर्फ हामीले ग्राहकको चाहना बमोजिम अचेलको जीवन सुहाउँदो सामान उत्पादन गर्नुपर्छ । अनि वातावरण सजग पढेलेखेका नवजवान नेपालीहरू पनि आफ्नै संस्कृतिसँंग मिल्दोजुल्दो यस्ता प्राकृतिक वस्तु देखेर आल्हादित हुन्छन् र किन्न लालायित हुन्छन् । त्यसैले प्राकृतिक रेशाजन्य वस्तुको भविष्य सुनौलो छ, उज्यालो छ र देश विकासका लागि हरतरहले मद्दतगार पनि ।