हामी कस्तो ‘समृद्धि’ खोज्दैछौं ?

समय फेरिएको छ, तर हाम्रो आवश्यकता खासै फेरिएको छैन । आज आम नेपालीले खोजेको समृद्धि भनेको ‘एउटा नेपालीले दिनभरि काम गरेर आफ्नो परिवारका निम्ति शिक्षा, स्वास्थ्य र सामाजिक सुरक्षाबारे चिन्ता नगरी वर्षमा एकचोटी आफ्नो परिवारलाई घुमाउन लानसक्ने अवस्था’ हो ।

खोक्रो समृद्धिको डर
तर समय यस्तो आएको छ, जहाँ आर्थिक ‘समृद्धि’मात्र होइन, समाजको समष्टिगत ‘संवृद्धि’ हेर्नुपर्ने रहेछ भन्ने अनुभूति विश्वव्यापी रूपमा गरिँदैछ । ‘समृद्धि’ले मोटामोटी रूपमा आर्थिक वृद्धि भन्ने बुझाउँछ भने ‘संवृद्धि’ले आर्थिक तथा सामाजिक विकासलाई बुझाउँछ । ‘वल्र्ड ह्याप्पिनेस रिपोर्ट २०१८’ मा १५६ देशको सूचीमा नेपाल १०१ औं स्थानमा छ । भारत १३३ औं स्थानमा छ भने अर्को छिमेकी चीन ८६ औं स्थानमा छ । समृद्धिका हिसाबले तेस्रो अनि पहिलो बन्दै गरेका भारत अनि चीन पनि प्रतिवेदनको पुछारमा छन् । यो तथ्यांकले बताउँछ, आर्थिक रूपले समृद्ध हुनु र समग्रमा संवृद्ध हुनमा अन्तर छ, किनभने धनी हुँदैमा मानिसहरू खुुसी नहुन पनि सक्छन् ।

विगत ४० वर्षमा अमेरिकाले प्रतिव्यक्ति आय दुई गुना बढाएको छ । तर नागरिकको जीवनस्तरलाई तुलनात्मक रूपमा उकास्न सकेको छैन । पिउ रिसर्च सेन्टरका अनुसार, सन् २००० ताका नाइजेरिया, अंगोला, इक्वेटोरियल गिनी लगायत अफ्रिकन मुलुकहरू संसारकै छिटो आर्थिक वृद्धि गर्नेमा पर्थे । तर आर्थिक प्रगति गरे पनि उनीहरूले आफ्ना नागरिकलाई संवृद्ध बनाउन सकेनन् । ती देशहरूको चमत्कारी आर्थिक वृद्धिदर रहँदा–रहँदै पनि गरिबी घटेन ।

संवृद्धिका आधार
विकासका लागि पहिलो सर्त नेतृत्वको दृढता अनि स्पष्ट दूरदृष्टि हो । दूरदृष्टि सहितको दृढ नेतृत्व हुँदाहुँदै नबनेको देश विरलै कुनै छ । त्यो नेतृत्व अनि दृढता एकल पनि हुनसक्छ, सामूहिक पनि । हाम्रो जस्तो देश अनि प्रणालीमा ली क्वान युजस्ता नेता आएर विकास गर्ने सम्भावना एकदमै कम छ । त्यसैले हामीले सामूहिक नेतृत्वद्वारा एउटै दिशा अनि लक्ष्य निर्धारण गरेर अघि बढ्नुपर्छ । नेतृत्वलाई साथ दिन अनि कार्यान्वयनको पक्ष प्रभावकारी बनाउन कर्मचारीतन्त्र मजबुत हुन जरुरी छ । नेतृत्वले कर्मचारीतन्त्रमा योग्यता अनि क्षमतालाई स्थान दिने नीति अवलम्बन गरेर बलियो प्रणाली स्थापित गर्न सक्नुपर्छ । नेतृत्वको सफलताको एउटा प्रमुख सूत्र निष्पक्ष, परिणाममुखी अनि इमानदार कर्मचारीतन्त्र हो । हामी अरु हिँडेको बाटो हिँडेर संवृद्ध हुन सक्दैनौं । हामीले आफ्नै मौलिक बाटो पहिल्याउन जरुरी छ । सिद्धान्तमा भन्दा पनि प्रयोग गर्ने अनि व्यवहारमा उतार्ने नीति अनुरूप अघि बढ्नुपर्छ । हामीमा नयाँ प्रयोग गर्ने साहस जरुरी छ ।

हाम्रो भूराजनीति संवृद्धिका निम्ति एकदमै महत्त्वपूर्ण छ । हामी दुई शक्तिराष्ट्रहरूको बीचमा छौं । हामीले आफ्नो आत्मसम्मान उच्च राख्दै, उनीहरूसँग समनिकटताको सम्बन्ध राखेर अघि बढ्नुपर्छ । हामी चीन र भारत बीचको फगतको पुलमात्र बनेर संवृद्ध बन्न सक्दैनौं । हामीले भारत अनि चीनको विशाल बजार अनि विशाल जनसंख्यालाई हाम्रो संवृद्धिनिम्ति कसरी सदुपयोग गर्ने भन्ने रणनीति बनाउन जरुरी छ । साथै अब हाम्रो ध्यान वैदेशिक सहायता वा दानमा होइन, वैदेशिक लगानीमा हुनुपर्छ । त्यसका लागि लगानीको वातावरण सुरक्षित गर्न नीतिगत पहल सुरु गर्नु आवश्यक छ । आर्थिक सहायता प्राय: विकासमा भन्दा पनि व्यवस्थापकीय खर्च, सल्लाहकारको खर्च आदिमा जान्छ र धेरै–थोरै भागमात्र विकासमा खर्च हुन्छ । तसर्थ हामीले ‘उद्यमशील तथा उत्पादनशील’ समाज बनाउन नेतृत्व गर्न जरुरी छ ।

हामीले अपनाउने विकासको कार्यक्रम अनि नीति दूरगामी तथा समय–सापेक्ष हुन जरुरी छ । साथै जनजीविकासंँग सम्बन्धित काम पूरा गर्दै आत्मविश्वास बढाउँदै बढ्नुपर्छ । विकास ‘रिभुलुसन’बाट प्राप्त हुने प्रक्रिया होइन, यो ‘इभोलुसनेरी’ प्रक्रिया हो । त्यसैले हामीले विकासको यात्रा नागरिकसँंग जोडिएको मुद्दाबाट सुरुवात गर्न जरुरी छ । किसानको लागि बेलामै बिउ, विद्यार्थीको निम्ति समयमै पुस्तक, दुर्गमको स्वास्थ्यचौकीमा सिटामोल, खाल्डाखुल्डी पुर्नु, हरियाली फर्काउनु, सफा सहरका निम्ति अग्रसरता लिनु पनि विकास हो । यस्ता विकासका गतिविधिले ठूलो योजनाका निम्ति आत्मविश्वास भर्छ । ठूलठूलो गफमात्र गर्ने तर ससानो कुराबाट सुरुवात नगर्ने हो भने फेरि पनि हामी कहीं पुग्न सक्ने छैनौं ।

दीर्घकालीन संवृद्धिको आधार ‘पपुलिस्ट’ नारा अनि कार्यक्रमले तय गर्न सक्दैन । हामी क्षणिकको लोकप्रियताको निम्ति दीर्घकालीन लाभ गुमाउने गर्छौं । हामी ज्येष्ठ नागरिकको मतका लागि वृद्धभत्ता बढाउँदैछौं, तर हामीले उनीहरूको स्वास्थ्यमा ध्यान दिएका छैनौं । हामीले आरक्षण भनेर विभिन्न जातीय समूहलाई कोटा दिएका छौं, तर पिछडिएको वर्गलाई अगाडि ल्याउनेबारे गहन रूपले सोचेका छैनौं । हामीले महिला नेतृत्वलाई ३३ प्रतिशत छुट्याएका छौं, तर दलहरूले महिला नेतृत्वमा ल्याउन कदम चालेका छैनन् । हामीले विकास भन्दै अन्धाधुन्द सडक खनेका छौं, तर ती सडकका उद्देश्यबारे प्रस्ट छैनौं । हामीले संवृद्धि भनेका त छौं, तर दक्ष जनशक्ति जस्ता संवृद्धिका पूर्वाधारबारे चासो दिएका छैनौं । अब हामीले अल्पकालीन नीति होइन कि दीर्घकालीन योजना बनाउन जरुरी छ ।

स्वास्थ्य, शिक्षा, पूर्वाधार जस्ता विषय संवृद्धिका जग हुन् । अब हामीले यी विषयमा संरचनागत रूपमा नै परिवर्तन गरेर संवृद्धिलाई संस्थागत गर्ने दिशा तय गर्न जरुरी छ । कृषि, पर्यटन अनि बिजुली हाम्रो संवृद्धिका ‘पिल्लर’ हुन् । इजरायलमा करिब ३ प्रतिशतमात्र मानिस कृषिमा संलग्न छन्, तर पनि त्यहाँको ९५ प्रतिशत कृषिको माग धानेका छन् । कृषिप्रधान देश नेपालमा करिब ६५ प्रतिशत नेपाली कृषिमा संलग्न छन्, तर पनि प्रतिवर्ष ३० अर्बको चामल अनि १० अर्बको तरकारी आयात गर्नुपरेको छ । हामीले हाम्रो यो कमजोरी पहिल्याउन जरुरी छ ।

भनिन्छ, एकजना पर्यटक आउनु भनेको ४ जनाले रोजगारी पाउनु हो । ४ जना छाडौं, १ जनाले रोजगारी पाउने माहोल बनाउन सकियो अनि लक्ष्य अनुरुप सन् २०२० मा हामीले १५ लाख पर्यटक भित्र्याउन सक्यौं भने १५ लाख नेपालीले रोजगारी पाउनेछन् । यो हाम्रो चुनौती हो । हाम्रा खोलाहरू ‘सेता सुन’ हुन् । हामीले अब बिजुलीमा लगानी प्राथमिकतासाथ गरी १० वर्षमा थप १० हजार मेगावाट बिजुली निकाल्नुपर्ने अवसर अनि चुनौतीपूर्ण छ ।

कुनै पनि विकास–उन्मुख देशको राष्ट्रिय गौरवको योजना एउटा वा दुइटा हुनुपर्छ । हाम्रोमा प्रत्येक नेताका आफ्नै राष्ट्रिय गौरवको योजना छन्, जसले गर्दा हामी ‘फोकस’ हुन सक्दैनौं, अनि कुनै पनि योजना सफल हुन सक्दैन । अब हामीले एउटा वा दुइटा योजनामा फोकस गर्न जरुरी छ । जुन नेपालको विकासमा कोशेढुंगा सावित होस् । यी सबैका निम्ति स्थिर सरकार आवश्यक पर्छ ।

पाण्डे विवेकशील साझा पार्टीका केन्द्रीय सदस्य हुन् ।