जिप्सीमाथि पश्चिमी दृष्टि

त्यस किताबमा तिनले पश्चिमी नीतिहरू कसरी प्राच्य वा ‘ओरियन्ट’को अतिरञ्जक चित्रका वर्णन र तिनका प्रभावले बनेका हुन्छन् भन्ने देखाएका छन् । भारोपेली मूलको रोमा भाषा बोल्ने उत्तर–पश्चिम भारतबाट निस्केका भनिएका यी मानिसहरूलाई हेर्ने पश्चिमी दृष्टि सइदले भनेको ‘ओरियन्टल’ विचारले प्रभावित छैन भन्न सकिंँदैन । जिप्सीको हजार वर्षको यात्राबारे अनेकौं अध्ययन भएका छन् । भाषाशास्त्रीहरूले किताब लेखेका छन् । नदीहरूका पुलमुनि धेरै पानी बगिसकेको छ, उखानकै कुरा गर्दा पनि । विद्यार्थीहरूसँग जिप्सीमाथिको पश्चिमी व्यवहारबारे गरिएको एउटा छलफलको कुरा, मेरा अनुभव र सम्झना यस छोटो लेखका विषय बनेका छन् ।

आजको विश्वमा घरबाट खेदिएका, स्वेच्छाले घर छाडेर झुन्डका झुन्ड निस्किने, जाति हत्या गरिने भयको कारणले लाखौंको संख्यामा छिमेकी मुलुकमा शरण लिएर अमानवीय अवस्थामा जीवन गुजार्ने, धनी मुलुकमा पस्ता बालबच्चाहरू खोसिएर खेदिने, विषादी हतियारहरू विस्फोट भएर सास थुनिएर मर्ने, बन्दी बनाएर यातना घरहरूमा राखेर पिटाइ गरिएका, आफ्नै देशका डिक्टेटरहरूद्वारा बोल्ने र साधारण जीवनयापन गर्ने अधिकार खोसिएका र त्यसको निम्ति यातना भोगेका मानिसहरूको जगतमा अहिले सिद्धान्त र भविष्यवाणी कर्कलाको पातमाथिको पानीजत्ति पनि टिक्न छोडिसके । एउटा अनुभवले मलाई प्रेरित गरेको छ र त्यसले हल्लाइबस्छ । त्यो एउटा अनौठो संजोग थियो ।

चीनको कुनमिनमा १८–२२ नोभेम्बर २०१३ को दोस्रो एसियाली सांस्कृतिक फोरममा भाग लिन र कार्यपत्र प्रस्तुत गर्न गएको बेलाको अनुभव हो । दुई कलाकार भाइहरू धन याख्खा र रविनकुमार कोइराला पनि गएका थिए । त्यो सेमिनारमा अमूर्त कला र त्यसको संरक्षणको विषयमा थियो, मेरो कार्यपत्र । युरोपेली मूलका युनेस्कोमा काम गर्ने विद्वानहरू पनि आएका थिए । कार्यपत्रपछि छलफलको सिलसिला चल्यो ।

ती एकजना युनेस्कोका व्यक्तिले अनौठो तर्क राखे । तिनले भने, दक्षिण एसियाको सबभन्दा ठूलो कमजोरी भनेको घर नभई हिंँडिबस्ने मानिसहरूलाई राज्यले व्यवस्था गर्न नसक्नु हो । विजोगै छ, युनेस्कोको दृष्टिमा, तिनले थपे । मैले भनेँ, ‘मित्र, सत्य हो, गरिबी भयानक छ । सामन्ती युगको संस्कारबाट यताको समाज मुक्त भएको छैन । थोरैले मस्ती गर्छन्, धेरैको कन्तविजोग छ ।

ठिक हो, तर सयौं वर्षसम्म तिम्रो युरोपको सबभन्दा ठूलो लाखौंलाख संख्याको जिप्सी वा रोमा भनिने अल्पसंख्यक मानिसलाई तिम्रा प्रजातान्त्रिक र महान युरोपेली राज्यहरूले नदेख्नु, देखेर पनि तिनमाथि यातना गर्नु कस्तो व्यवस्था हो ? यसमा घरबारविहीनको बिनाकुनै कारण व्यवस्था नगर्नुमा युरोपेली समाजको चरित्र देखिएको छ । मैले थपेंँ, दक्षिण एसियामा घुम्ने र बस्नेहरूका संस्कृतिको द्वन्द्वात्मक संवादिक सम्बन्ध हुन्छ, जसले गतिशील संस्कृति बन्छ ।

असमान र अत्याचारी समाज छन्, मान्छु, तर घरबासी र ‘नोम्याड’हरूको भाषिक र सांस्कृतिक संवाद प्रस्तुतिकला र समान संगीत र नाटकका चलनमा भइरहन्छ । तर जिप्सीहरूलाई अतिरिक्त वा ‘द अदर’ मानेर ६ सय वर्षभन्दा बढी ढुक्क हुने तिम्रा समाजको चरित्र के हो ? ‘मलाई सबैभन्दा यो विषयमा अझ काम गर्ने प्रेरणा त्यतिबेला भयो, जब मैले चिनियाँ उपन्यासकार, एकाध वर्ष पहिले नोबेल पुरस्कार पाएका, मो यानलाई भेटेंँ ।

मानिसको भिडले हो कि के हो, उनलाई भेट्न मुस्किल परेको बेला परैबाट मो यानले मलाई बोलाए । उनका मानिसले दिएको छोटो समयमा पनि मैले केही अन्तर्वार्ता गर्न पाएँ । कलाकार भाइहरूले फोटो खिचिदिए । मो यानले भने, ‘तपाईंले युनोस्कोका मानिसलाई दिएको उत्तर अत्यन्त राम्रो, खुसी लाग्यो । यसमा अझ काम गर्नु राम्रो । कुन समाजमा कस्तो मानिस अदृश्य मानिन्छ, त्यो बुझेर त्यो अदृश्यको निम्ति काम गर्नु सबभन्दा ठूलो प्रजातान्त्रिक कर्म हो ।’ त्यसबाट प्रेरित भएर मैले त्यसपछि जिप्सी वा रोमाहरूमाथि अध्ययन गरेँ, गर्दैछु । विषय ठूलो छ । तर अहिले जिप्सीहरूको विषय युरोपमा फेरि उठेको छ ।

यस विषयमा बहस सुरु भएका छन् । त्यसैले युरोपेली रोमा जातिहरूले भोगेका कुरामा कसरी पश्चिमी समाजका नीतिका विडम्बना प्रतिविम्बित हुन्छन्, त्यो कुरा अलिकता उठाउन चाहन्छु ।

मैले रोमा मानिसहरूलाई युरोपका एकाध ठाउँमा उनकै परिवेशमा गएर देख्न पाएका अवसर सम्झिन्छु । सन् २००० को विश्व रंगमञ्च सम्मेलन फ्रान्सको मासेमा भएको थियो । त्यसमा गएका बेला एउटी नाट्यकर्मीले भनिन्, ‘म रोमाहरूको प्रस्तुति कलामा काम गर्छु ।’ मेरो अनुरोधमा तिनले रोमाहरू भेट्न लगिन् । त्यहाँ पुगेर जे देखेंँ, त्यसले अत्यन्त प्रभावित भएँ ।

त्यहाँ जाँदाको मल युवाहरू र उज्याला नरनारीहरू त्यो खुला ठाउँमा एउटा जीवनको प्रवाहमा सहज बगिरहेका थिए । मलाई एउटा कपाल घुमेको, अग्लो र गहुँगोरो उज्यालो केटोले खिच्यो । त्यो मैले सम्झिरहेको मेरो कान्छो छोरा गिरीशजस्तै थियो । गिरीशको जस्तो त्यो रोमा बालकको राज्य थिएन, बस्ने अब यही हो भन्ने घर थिएन । शिक्षा लिने ठाउँ थिएन ।

युरोपेली कल्याणकारी समाज र राज्यहरूका नीतिले नछुने त्यो बालकमाथि घोरिंँदा म भत्किएको थिएँ । निकै वर्षपछि संगीतकार गिरीशले २०१४ नोभेम्बरको ‘इकोनोमिस्ट’ पत्रिकामा निस्केको मनिटास द प्लाटा भन्ने ९३ वर्षको उमेरमा दिवंगत भएका एकजना विश्वका सबभन्दा प्रसिद्ध फ्लेमेङको स्पेनिस गितारवादक जिप्सी संगीतकारमाथि लेखेको लेख दियो । त्यो अद्भुत श्रद्धाञ्जली पढ्दा मैले सधैं घुमिहिंँड्ने संस्कृति भएका जिप्सी र प्रकृतिको गहन अन्तरसंवाद बुझँें । आज त्यो बुझाइले विश्वलाई बचाउन सक्छ ।

द प्लाटालाई भेटेर अन्तर्वार्ता गर्ने यी लेखकले ती संगीतकारलाई उनको संगीत जीवन र अनुभवबारे सोधिन् । द प्लाटाका शब्द थिएनन्, तर तिनले गितारबाटै उत्तर दिए । ती लेख्छिन् : मैले उनको जीवनी भन्न आग्रह गरेंँ । तिनले माने अनि गितारको धुन उठ्यो, जसमा दक्षिण फ्रान्सको कार्मागको दलदले किनारा टिनिटिनिटिनी गरेर गितारको स्वच्छ ध्वनिमा चम्कियो ।

प्याजी फ्लेमिङ्गो चराहरू तलतिर घोप्टिएका लयका पखेटा फट्फट् बजाउँदै उठे । अन्त्यमा मैले मित्रता, स्वास्नीमान्छे र मृत्युको विषयमा सोधेंँ । उनले गितारलाई यस्तो गतिले सुमसुम्याए कि एउटा सुरिलो स्वर उठ्यो, अनि त्यो तिनको गर्धन छोपेको कपाल मुनिबाट सुन ठोकेका दाँतमा फिस्स चम्कियो । ती ब्वाँसोले हुर्काएका बालकजस्तै जंगली थिए ।

तिनका गितारमा पिकास्सोले चित्र बनाए, साल्भाडोर डालीले चित्र बनाए, लेखक बिज्रित बार्दो, जोन स्टाइनबेकले तिनको प्रशंसा गरे । अमेरिकादेखि रेकर्ड गराउने कम्पनीका मानिस लाखौं डलर लिएर आएर तिनका रिकर्ड गराउने सम्झौता गरे । तिनले धेरै धन कमाए । तर नजानेर तिनले सबै उडाए । तर तिनले आफ्ना जिप्सी जातिका मानिसको चिहानको निम्ति ठूलो जमिन किने । जिप्सी भनेको त्यही व्यक्तित्व भयो । तिनको संगीत भनेको त्यही प्रतिभाको प्रस्फुटन हो । फिल्म बनेका छन्, रोमा संगीतमाथि ।

यसरी ५/६ सय वर्षदेखिको रोमाको जीवन युरोपेली मुलुकमा सहज थिएन । हिटलरले मात्रै ५ लाख जिप्सी मार्‍यो । यसरी प्रकृतिका अंग तर त्योसँग जोडिन नपाउने, राज्यमा बस्ने, तर नागरिक हुन नपाउने यी १ करोड २० लाख जिप्सीहरू ‘प्रजातान्त्रिक’/‘समाजवादी’ युरोपेली महान कल्याणकारी देशका मानिस हुन् । विडम्बना छ ।

भर्खरै शक्तिमा आएको इटली सरकारका गृहमन्त्री मात्तेओ साल्भिनीले रोमाहरू पहिचान गरेर निकाल्नु हुनेजति निकाल्छु भनेपछि अहिले युरोपमा तरङ्ग र विरोध चलेको छ । टेस्सा डन्लप ‘द गार्डियन’ (२६ जून) को लेखमा भन्छिन्, ‘रोमा यहुदीसँगै सहादत भए, तर यहुदीको जस्तो रोमाको कुनै इजरायल छैन, यी भूमिहीन छन् र महान प्रजातान्त्रिक र पहिलेका साम्यबादी देशहरूमा असहज समय भोग्छन् ।’

निचोडमा भन्दा मानव र मानवतावादको साँचो प्रयोगमात्र एउटा उपाय हो । त्यही नै धराशायी भएको छ । तर यी सबै विस्थापन र विचल्लीभन्दा अलग अर्को एउटा विचल्लीको कथा छ । त्यो अनौठो छ । त्यो यसरी देखेर पनि अदृश्य भएको छ कि मानौं लाखौंलाख मानिसले भोगेको देशहरू भित्रको इतिहास केही पनि होइन । ती दु:ख भोग्ने मानिसहरू नै होइनन् । यो शक्तिमा बस्नेहरूको मनोग्रन्थि हो । यो अनेकौं ढंगले प्रयोग हुन्छ । जिप्सीको उदाहरण एउटा सबैभन्दा भिन्न मानिसको शक्ति अन्धता हो । तर समाजमा त्यहाँका विपन्न मानिसहरूलाई शक्तिमा आसिन हुने, ठूला कुरा गर्ने शासक र राजनेताहरूले नदेख्नु पनि त्यही मनोग्रन्थिको रूपक हो ।

अहिले युरोप जिप्सीहरूको प्रभावबाट मुक्त हुन सक्तैन । रूसका पुस्किनदेखि, अंग्रेजी लेखक डी.एच. लरेन्स र कविहरू, संगीतकारहरू सबैका लय र भाष्यमा जिप्सीहरू छन् र रहनेछन् । तर युरोपेली र अमेरिकाली पश्चिमी संस्कृतिले यो रोमामाथि विभ्रममा परेको तिनको राजनीति र दृष्टिलाई बदल्न नसकुन्जेल यो एउटा विडम्बनाको विषय भइरहनेछ ।