आदिकविबारे केही तथ्य
काठमाडौँ — आदिकवि भानुभक्त आचार्यको जीवनीबारे पहिलो अनुसन्धाता मोतीराम भट्ट हुन् । उनले ‘आदिकवि भानुभक्तको जीवनचरित्र’ (१९४८) प्रकाशित गरेका छन् । उनीपछि भानुभक्तको जीवनीमाथि कलम चलाउने व्यक्ति शम्भुप्रसाद ढुङ्ग्याल हुन् । तर उनको पुस्तकले मोतीरामद्वारा प्रस्तुत जीवनीमा खासै नयाँ कुरा पाइँदैन । सूर्यविक्रम ज्ञवालीले विसं १९८६ मा भानुभक्तको रामायणलाई सम्पादनसहित प्रकाशित गर्दा भूमिका खण्डमा ‘भानुभक्तीय जीवनी’ लेखेको देखिन्छ ।
ब्रह्म शमशेरको ‘कवि भानुभक्त’ (१९९५) त्यसपछि रमानाथकी छोरी (भानुभक्तकी नातिनी) विष्णुमाया शर्माको ‘भानुभक्त मणिमाला’ (विष्णुमायाद्वारा भनिएको तथा रङ्गनाथद्वारा सम्पादित, प्रकाशनकाल–१९९८), भानुभक्तका नाति पण्डित नरनाथ आचार्यको ‘कविसम्राट् भानुभक्त आचार्यको सच्चा जीवनचरित्र’ (२०१७), बालचन्द्र शर्माको ‘भानुभक्त’ लगायत कृति प्रकाशित छन् ।
भानुभक्त आचार्य रामायणका माध्यमबाट जति चर्चित र सम्पूज्य छन्, विद्वत् वर्गमा उति नै विवादित पनि छन् । कति विवाद त आम मानिस समक्ष पनि पुगेका छन् । खासगरी यस्ता विवाद उनको जन्ममिति र जन्मस्थान, भानु–घाँसी भेट, रामगीताको अनुवाद काल, भानुभक्तको जागिर, भानुभक्तको आदिकवित्व, गजाधर सोतीकहाँ बास, निधन मिति र अरू पनि थुप्रै घटना/प्रसङ्गमा गरिएका छन् । उनको जन्ममिति र जन्मस्थानबारे पहिलो जीवनीकार मोतीराम भट्टबाटै भुल भएको देखिन्छ । भानुभक्तका भतिजा रमाकान्तलाई स्रोत मानेर आफ्ना चरित्र नायकको जीवनी लेख्ने क्रममा उनले विसं १८६९ लाई भानुको जन्ममिति लेखेको देखिन्छ, जुन पछि गलत सावित भएको छ । प्रस्तुत लेखमा यसबारे छोटो चर्चा गरिन्छ ।
भानुभक्तको जन्ममिति
मोतीराम भट्टले भानुभक्त विसं १८६९ मा जन्मिएका हुन् भन्ने उल्लेख गरेको देखिन्छ । शम्भुप्रसाद ढुङ्ग्याल, सूर्यविक्रम ज्ञवाली र ब्रह्म शमशेरले पनि भानुभक्तको जीवनी लेख्दा मोतीरामकै अनुशरण गरेको देखिन्छ । त्यसपछि विष्णुमायादेखि आजसम्मका सबै जीवनीकारले भने भानुभक्तको जन्ममिति १८७१ नै उल्लेख गरेपछि भने यी दुईमध्ये कुन सही हो भन्ने विषयमा अध्येताहरूमा मतान्तर देखिएको छ ।
भानुभक्त स्वयंले ‘श्रिशालिवाहन्का...’ (भानुभक्त आचार्यको खोजपूर्ण जीवनी, पृ. १२) पद्यमा उल्लेख गरेअनुसार उनको जन्म श्रीशालिवाहन शक १७३६ (वि.सं. १८७१) असार २९ गते दिनको ३१ घडी र ३२ पला जाँदा (घाम अस्ताउने बेलामा) भएको बुझिन्छ । यसलाई भानुभक्तको जन्मदिनबारे ज्योतिषीय अध्ययन गरेका दिनेशराज पन्तले समेत पुष्टि गरेका छन् । उनको अध्ययन अनुसार वि.सं. १८७१ असार २९ गते श्रावणकृष्ण अष्टमी तिथि पथ्र्यो । सो अष्टमीले त्यस दिन ३३ घडी ३२ पला भोग गरेको थियो । सोही दिनको ३१ घडी र ३२ पला बित्दा भानुभक्त आचार्यको जन्म भएको हो भनेर उनले उल्लेख गरेका छन् (सुवेदी, २०५६ : १) ।
भानुभक्त आचार्यका पनाति मुक्तिनाथले भानुभक्त दिनको करिब ४ घडी बाँकी रहँदा गोधूली बेलामा जन्मिएका हुन् भनेका छन् । उक्त घडीपलालाई घन्टामा परिवर्तन गर्दा सूर्यास्तभन्दा २ घडीअघि अर्थात् ४८ मिनेटअघि उनको जन्म भएको देखिन्छ । असारमा प्राय: ७ बजे सूर्यास्त हुने गर्छ, अत: उनी बेलुकी ६:१२ बजेको आसपासमा जन्मिएका देखिन्छन् । यसबारे माथिको मुक्तिनाथको अध्ययन अनुमानमा आधारित देखिन्छ । भानुभक्तको जन्मसाल एवं समयको वास्तविकता सर्वप्रथम विष्णुमायाले पत्ता लगाएकी हुन् ।
उनले नै भानुभक्तको जन्मकुण्डली प्रकाशित गराएकी (विष्णुमाया, १९९८ : २) हुन् । जन्मकुण्डली प्रकाशित हुनुअघि भानुभक्तको जन्म साल वि.सं. १८६९ मानिएको थियो । भानुभक्तका पहिला अध्येता मोतीराम भट्टले भानुभक्तका भतिजा रामदत्तबाट प्राप्त स्रोतलाई आधार मानेर उक्त साल उल्लेख गरेका छन् । मोतीरामको यही तथ्यलाई आधार मानेर शम्भुप्रसाद ढुङ्ग्याल, सूर्यविक्रम ज्ञवाली र ब्रह्मशमशेर जबराले पनि सोही जन्ममिति उल्लेख गरेका थिए ।
जन्मकुण्डली प्रकाशित भएपछि भने भानुभक्तको जन्म मिति विसं १८७१ नै ठहरिएको छ । तर विष्णुमायाले आफ्नो खोजमा भानुभक्तको जन्म आषाढकृष्ण अष्टमी तिथिमा भएको थियो भन्ने उल्लेख गरेपछि परवर्ती अनुसन्धाता आषाढ वा श्रावणकृष्ण हो भन्ने कुरामा भ्रमित भएका थिए । शिवराज आचार्यले अनुसन्धान गरी उक्त सालको आषाढकृष्ण अष्टमी जेठ ३१ गते र श्रावणकृष्ण अष्टमी आसार २९ गते परेको स्पष्ट पारेका छन् । उक्त अध्ययनसँग दिनेशराज पन्त पनि सहमत छन् । अत: भानुभक्तको जन्मतिथि श्रावणकृष्ण अष्टमी नै हो भन्ने स्पष्ट हुन्छ ।
तर भानुभक्तको द्विशत्वार्षिकीका अवसरमा नरेन्द्रराज प्रसाईंद्वारा प्रकाशित ‘भानुभक्तको जीवनवृत्त’ नामक पुस्तकमा प्रसाईंले भानुभक्तको निधन भएको ७३ वर्षपछि विष्णुमायाद्वारा प्रकाशित भानुभक्तको चिनाको अक्षर उनका अन्य हस्ताक्षरसँग नमिल्ने तर्क गरेका छन् । यद्यपि पाण्डुलिपि परीक्षण विभागले श्रीशालिवाहनका श्लोकको हस्ताक्षर भानुभक्तकै हो भनी प्रमाणित गरिसकेको देखिन्छ । अत: भानुभक्तको जन्ममिति बारे अब तर्क–वितर्क गर्नुको कुनै औचित्य देखिँदैन ।
भानुभक्तको जन्मस्थान
मोतीराम भट्टले भानुभक्त आचार्य हालको तनहुँ जिल्लाको चुँदी रम्घामा जन्मिएका हुन् भन्ने उल्लेख गरेका छन् । यस विषयमा मोतीरामदेखि नरनाथपूर्वका जीवनीकारमा मतभेद पाइँदैन । भानुभक्तका नाति नरनाथ आचार्यले भने उनका बाबु (भानुभक्तका बाबु) धनञ्जय आचार्यले त्यतिबेला जागिर खाएको ठाउँ पाल्पा वा तनहुँ तामाकोटको श्रीकृष्ण आचार्यको मूलघरमै उनको जन्म भएको हुनसक्छ (आचार्य, २०३६ : १९) भनी तर्क गरेपछि भने जन्मस्थानबारे उत्तरवर्तीहरूमा भ्रम उत्पन्न भयो । त्यसैगरी आचार्य परिवारकै सदस्यहरूमध्ये पनि एकथरीले चुुँदी रम्घा डाँडामा र अर्काथरीले चाहिँं चुँदी बेंँसीमा नै उनको जन्म भएको भनेका छन् । यसले आम मानिसमा उनको जन्मस्थान बारे अन्योल उत्पन्न भएको थियो ।
भानुभक्त पाल्पातिरै अथवा मूलघर तामाकोटतिरै जन्मिएका हुन् भन्ने नरनाथ आचार्यको कथनलाई उनका नाति आमोदबद्र्धन कौण्डिन्न्यायनले पनि समर्थन गरेको देखिन्छ । अर्का सन्तान मुक्तिनाथ भने रम्घा धर्मशालामै भानुभक्तको जन्म भएको स्वीकार गर्छन् । यस भनाइलाई समर्थन गर्दै व्रतराज आचार्य लेख्छन्– ‘विसं १८७१ को परिवेशमा नेपालमा युद्धको बादल मडारिइरहेको हुनाले धनञ्जयले आफ्नी पत्नीलाई पाल्पा लैजानु सम्भव देखिँदैन ।
अर्को कुरा भानुभक्तको जन्म समयमा श्रीकृष्ण आचार्यको परिवारको बसाइ गाउँ र बेंँसी दुबैतिर पाइन्छ, तापनि वर्षायाममा भानुभक्त जन्मेका हुँदा उनको जन्मस्थल शिखर कटेरी (हालको चुँदी रम्घा डाँडाको धर्मशाला) हो भन्ने कुरा किटानीका साथ भन्न सकिन्छ । (आचार्य, २०५८ : २९) ‘यस विषयमा मुक्तिनाथ आचार्य आफ्नी हजुरआमा (भानुभक्त पुत्र रमानाथकी पत्नी) बाट सुनेका कुरालाई आधार मान्दै लेख्छन्– ‘रम्घालीहरू गर्मी याममा औलोबाट बच्न गाउँमा जाने हुँदा भानुभक्त रम्घा धर्मशालामा नै जन्मिएका हुन् ।’ फेउनी अगाडि लेख्छन्– ‘पहिले हाम्रो रम्घाको घर हालको धर्मशालामा थियो । मेरी हजुरआमालाई विवाह गरी भित्र्याएको पनि सोही घरमै हो ।’ यस विषयमा भानु जन्मस्थल विकास समितिले उक्त घडेरीको उत्खनन गरी जुटाएको प्रमाण पनि थप आधार भएको छ ।
विसं २०५४ साल कात्तिकमा इतिहास केन्द्रीय विभाग कीर्तिपुरका प्राध्यापक राजाराम सुवेदीको नेतृत्वमा रम्घा डाँडाबाट १ किमि तल उत्खनित सो भग्नगृहमा घरमा प्रयोग हुने सामग्रीहरू ‘पनियो, फलामे टुकटुके, तामाको एक पैसा, चाँदीको आधा बालो, घैंटाको प्रशस्त खपेटा, चुलामा डढेको रातोमाटो, अङ्गार, खरानी, कोइला, अगेनो, ओछ्यानको अंश, पूजाकोठा, चन्दनखोरी, सिलौटी, लोहोरो आदि’ वस्तुका अवशेष पाइएका थिए भनी सुवेदीले उल्लेख गरेका छन् । उक्त अवशेषका आधारमा उत्खनक सुवेदीले सो घर भानुभक्तकै हुनुपर्ने ठहर गरेका छन् ।
हालको धर्मशाला नै भानुभक्तको जन्मघर हो भन्ने कुरामा चँ‘दीका बुढापाका र अध्येता व्रतराज आचार्य पनि सहमत छन् । धर्मशाला भएको ठाउँमा अहिले घना जङ्गल भई पहिले बस्ती नबसेको जस्तो देखिए पनि विसं १९४३ सम्म भानुभक्तका सन्तति बसेका थिए भन्ने कुरा मुक्तिनाथले अनुश्रुतिलाई आधार मानेर उल्लेख गरेका छन् । निष्कर्षमा चुँदीवासीको परम्परागत कथन, अध्येताको अध्ययन र भग्नगृहको उत्खननबाट पाइएका अवशेषका आधारमा सो स्थल भानुभक्तको जन्मस्थल हो भन्ने प्रमाणित हुन्छ । तर भानुभक्त जतिबेला जन्मिए, त्यतिबेला धर्मशाला मुनिको उक्त घरमा मानिसको बसोबास नभएको बुझिन्छ । त्यसैले रम्घा डाँडो (शिखर कटेरी/रम्घा धर्मशाला) मा नै भानुभक्तको जन्म भएको हो भन्ने कुरा जनश्रुतिले बताएको छ ।
प्रकाशित : असार २९, २०७५ ०७:५०
