दुहुनो गाईभैंसीलाई दाना कि पोषिलो घाँस ?

प्रत्यक्षतः सहकारी र दूध उत्पादन गर्ने कृषकहरू दुबै खुसी र लाभान्वित देखिन्छन् । तर, पशुपालकहरूका लागि यो दीगो तथा लाभदायक निर्णय होइन । अन्तत्वगत्वा दूध उत्पादन व्यवसायलाई यसले दूरगामी प्रभाव पार्छ । जसबाट परनिर्भर बनाई प्रतिस्पर्धात्मक बजारलाई कमजोर तथा धाराशायी बनाउने छ ।

व्यावसायिक रूपमा पशुपालन गर्दा उत्पादन लागतको करिब ६०/७० प्रतिशत खर्च केवल पशु आहारामा मात्र हुने गर्दछ । पशुहरूको वंशाणुगत तथा वैयक्तिक क्षमताको आधारमा उत्पादन हुने दूधको मात्रामा कुनै कमी आउन नदिई पशु आहारामा गरिएको बचतले दूध उत्पादन व्यवयायको सफलता मापन गर्दछ । वास्तवमा पशु आहारामा गरिएको बचत नै दुग्ध उत्पादन व्यवसायको चोखो मुनाफा हो ।

अहिले नै नेपालका व्यावसायिक दूध उत्पादक कृषकहरूलाई लागत उठाउन कठिन परिरहेको अवस्था छ । बजार भाउको आधारमा दूध उत्पादन लागत बढी भएकोले धेरैजसो व्यावसायिक दूध उत्पादन गर्ने गाईभैँसी फार्महरू आर्थिक रूपमा नाफामा जान सकिरहेका छैनन् । व्यावसायिक दूध उत्पादक कृषकहरूले दुधालु गाईभैंसीहरूलाई पशुआहारामा दानामा अत्यधिक प्रयोग गरेको कारण नै दूध उत्पादन लागत बढेर नाफा घट्न गएको हो ।

नेपालमा दुग्ध उत्पादक कृषकरूले प्रायः गाईभैँसीहरूलाई सुखा आहारा (पराल, गहुँको छ्वाली) तथा दाना (धानको ढुटो, मकैको पिठो, चोकर, तथा पशु आहारा उद्योगमा तयार गरिएको दाना) आधाआधा भाग (बरोबर मात्रामा) खुवाउँछन् । एउटा वयस्क गाईभैँसीले एकदिनमा १२–१५ किलो यस्तो आहारा खान्छन् र दिनमा ८–१० लिटर दूध दिन्छन् । हरियो घाँसको मात्रा नगन्य वा अति थोरै हुन्छ, अपवादको रूपमा उपलब्ध भएको अवस्थामा कहिलेकाहीं स्थानीय घाँस तथा स्याउला पनि खान दिइन्छ । हालको बजार मूल्यको आधारमा पराल रु १५–२० प्रति किलो र दाना रु ४०–४५ प्रति किलो पर्दछ । बजार मूल्यको आधारमा गाईभैंसीले खाने पराल तथा दानाको मूल्य हिसाब गर्दा उत्पादित दूधको बिक्री मूल्य र आहारा खर्च उस्तैउस्तै पर्न जान्छ ।

घाँसेबालीहरू पशुहरूका लागि अति पोषिलो तथा किफायती आहारा हो । दूधको उत्पादन लागत घटाउन हरियो, पोषिलो घाँसमा आधारित पशुपालन व्यवसाय अपनाउनु पर्दछ । गाईभैंसीहरू घाँस खाने (उग्र्याउने) जनावर हुन् । उग्र्याउने जन्तुहरूको भूँडीमा चार पोका हुन्छ जसमा सूक्ष्म जीवाणुहरू पाइन्छन् । यी जीवाणुहरूले रेसादार घाँसपातलाई पचाएर पोषकतत्वमा परिणत गर्न सक्छन् । यसरी सबै खाले उग्र्याउने जन्तुहरूले घाँस तथा स्याउला खाएर जीवन निर्वाह गर्नुका साथै वंशवृद्धि तथा पशुजन्य उत्पादन दिन सक्छन् ।

हरियो पोषिलो अकोशे घाँसपातहरूमा अन्न वा दानामा भन्दा बढी प्रोटिन तथा पोषकतत्व पाइन्छन् । विभिन्न अध्ययनले हरियो घाँसपातहरू दानाको तुलनामा एक तिहाई सस्तो पर्दछ । अर्थात् दानामा आधारित दूध उत्पादन व्यवसायमा प्रतिलिटर दूधको उत्पादन लागत रु ३५–४० पर्न सक्छ भनें हरियो, पोषिलो घाँसमा आधारित दूध उत्पादन गर्दा रु २०–२५ प्रतिलिटर भन्दा बढी पर्न जाँदैन ।

अनि के कारणले घाँसमा आधारित दूध उत्पादन व्यवसाय फस्टाउन सकिरहको छैन त ? यसको मुख्य कारणहरूमा चेतना तथा प्रविधिको अभाव रहेको छ । सजिलै उपलब्ध हुने तथा ढुवानी गर्न सकिने भएकोले विशेषतः व्यावसायिक दूध उत्पादकहरूले दाना तथा परालमा आधारित पशुपालन गरेको पाइन्छ ।

नेपालमा करिब २५ लाख दुधालु गाईभैंसी छन् जसबाट वर्षेनी १९ लाख टन दूध उत्पादन हुने गर्दछ । दुधालु पशुहरूमा भैंसीको सङ्ख्या र दूध उत्पादन केही बढी छ । कुल उत्पादित दूधको करिब १५ प्रतिशतमात्र बजारीकरणका लागि विभिन्न प्रशोधन कारखानामा पुग्छ बाँकी गाउँघरमै खपत हुने अनुमान छ । दूध मूल्य श्रृंखलामा प्रत्यक्ष रूपमा करिब ५ लाख परिवार आबद्ध रहेको अनुमान छ ।

नेपालमा करिब १०५ वटा पशुपक्षी दाना उद्योगहरू सञ्चालित छन् र यी उद्योगहरूले दैनिक २५०० देखि ३००० टन विभिन्न प्रकारका दाना बनाउने गर्दछन् । कुल उत्पादित दानाको करिब ९५ प्रतिशत दाना कुखुराको दाना र बाँकी गाईभैंसीको (क्याटल फिड) र माछा आदिको दानाको बनाइन्छ । दाना बनाउन चाहिने विभिन्न खाद्यतत्वहरूमा मकै, भटामास, पीना, भिटामिन्स, खनिज लवण आदि हुन् । दानामा चाहिने मकैको लागि मात्रै वर्षेनी करिब २० अर्ब रुपैयाँ बाहिरिने गर्छ । एक अध्ययनअनुसार वर्षेनी खसीबाख्राले मात्र करिब ९ अर्बको मकै खान्छन् । उग्र्याउने पशुहरूलाई पोषिलो घाँस खुआएर पालेमा मात्र दूध उत्पादन नघटाई ठूलो धन राशि बचत गर्न सकिन्छ ।

त्यस्तै नेपालमा हाल करिब तीन हजार मध्यम तथा ठूलास्तरका व्यावसायिक गाईभैंसी फार्महरू दर्ता गरिएका छन् । जसमा १० देखि ३०० सम्म उन्नत जातका करिब ४५००० दुधालु गाईभैंसी पालिएका छन् । यस्ता व्यावसायिक फार्महरूमा ९० प्रतिशत जर्सी तथा होल्सटन र बाँकिमा मुर्रा जातका भैंसी पालिएका छन् । धेरैजसो यस्ता फार्महरूमा उन्नत जातका दुधालु पशुहरू भए तापनि हरियो घाँस खेतीका लागि यथेस्ट मात्रामा जग्गा व्यवस्था गरिएको पाइँदैन । हरियो घाँस खेतीको विस्तार भने हुँदै गएको छ । समुचित प्रविधि अभावले यथोचित मात्रामा उन्नत घाँसमा आधारित पशुपालन विकास हुन भने सकिरहेको छैन ।

घाँसमा आधारित पशुपालनका लागि बाह्रै महिना उपलब्ध हुनसक्ने चारथरिका हिउँदे, वर्षे, बहुवर्षे र डाले घाँस, कोसे तथा अकोसे घाँसेबालीहरू उचित मात्रामा लगाउनु पर्दछ । यसका लागि करिब १००० वर्गमिटर (२ रोपनी वा ३ कट्ठा) जग्गामा कोशे–अकोशे घाँसेबालीहरू लगाएमा एउटा १० लिटरसम्म दूध दिने गाई वा भैंसीलाई थप दाना नखुआइ किफायती दरमा प्रतिलिटर रु २०–२५ लिटरका दरले दूध उत्पादन गर्न सकिन्छ । तर, बढी उत्पादन दिने गाईभैंसीको दूध उत्पादन क्षमता दैनिक १० लिटरभन्दा बढी हुन्छ । त्यस्ता दूधालु पशुहरूलाई थप प्रति ३ लिटर दूधका लागि १ किलो सन्तुलित दाना दैनिक रूपमा खान दिनु पर्छ ।

दानामा आधारित दूध उत्पादन व्यवसायको साटो घाँसेबालीमा आधारित दूध उत्पादन व्यवसाय प्राकृतिक, दीगो तथा उत्पादन मूल्यमा बजार प्रतिस्पर्धी हुने भएकोले यसतर्फ लाग्नु उचित हुनेछ ।