मनुजबाबु, कोलाहल र शान्ति

यसलाई उनले ‘हर्मिताज’ भन्ने नाम दिए, जसलाई ध्यान गरेर बस्ने, अलिकता जगतबाट अलग वा रिट्रिट भएर बस्ने थलोका रूपमा बुझिन्छ । यो थलोमा उनले आफूले बुझेको र देखेको अनि आउने युगको रचना गरे । ती रचना पेन्टिङ र रेखाचित्र हुन् । ती शान्त मानिसको विषय आँधी थियो । ती प्राय: मौन मानिसले आफ्नो वरिपरि कोलाहलको रचना गरे । रकेटहरू आकाशमा उडिरहेका छन् ।

विशाल आकारका नाग र अजिङ्गरहरू भयानक रूप लिएर उठ्छन् । पहिलो दृष्टिमै सर्पदंश र भेदनकारी बम बोकेका रकेटहरू, तोप र भालाबाट प्रताडित मानवका अभिघात तिनका विषय हुन् भन्ने बुझिन्छ । ती पेन्टिङमा प्रयोग भएका हरित, पहेँलो, रातो, कालो र श्वेत रंगका अनौठा मिश्रणले जीवन र जगतले भोगेका प्रताडनाको चित्रण गर्छन् । ती आफूलाई त्यो भयानक जीवनभन्दा ठूलो विषयमा पात्र बनाएर बिना कुनै संकोच लिएर जान्छन् ।

कलामा उतारिएको विभीषिका र कलाकारको जीवनको अनुभव एकै होइनन् भन्ने मान्यतालाई मनुजबाबुले मानेनन् । कलाकारको शिर छेडेर उतापटि रकेट गएको छ । ती कलाकार जगतमा छन् र ती अरूले जस्तै जीवन भोग्छन् । यसरी मनुजबाबुले आफूलाई यो कोलाहललाई आफ्नो जीवनको लय बनाएका थिए । यो कोलाहल र यसभित्र उनले भेटेका महान शान्त क्षणहरू २३ साउन २०७५ को उनको अन्तिम यात्रामा उनीसँगै गएनन् । ती हर्मिताज र जगतमा यत्रतत्र व्याप्त छन् । उनको मुहारका आत्मचित्रहरूमा छन् ।

मनुजबाबुलाई बुझ्न उनका पेन्टिङको विभीषिकाको सोझो अर्थबाट सकिँंदैन । तिनको शिक्षाको परिवेश पनि हेर्नुपर्छ । समीक्षक संगीता थापा ‘ड्रइङ्गस अफ मनुजबाबु मिश्र (२००९)’ किताबमा मनुजको शिक्षाको थलो, गुरु अनि कलाकारको प्रभाव पनि हेर्नुपर्छ भन्ने मान्यता राख्छिन् । पूर्व–पाकिस्तानको ढाकामा सन् १९६३–१९६९ सम्म तिनले पाएको शिक्षाको मनुजबाबुमाथि ठूलो प्रभाव छ ।

बंगालको अनिकालको चित्र र साहित्यमा सम्झिइने स्मृति, त्यहाँको दैन्य, गरिबी र तिनले देखेका मानिसको दुरावस्थाले तिनलाई प्रभाव पारेको देखिन्छ । भारतका गणेश पैन भन्ने कलाकारका कलामा चित्रित मानिसका भत्केका आकारहरू र शैलीको अनि यिनका गुरु जैनुल आवेदिन (१९१८–१९७६) को नव–बङ्गाल यथार्थवादको मनुजबाबु मिश्रलाई प्रभाव थियो भन्छिन्, संगीता थापा ।

तर आश्चर्यको कुरा म बंगलादेश बनेपछिको एक दशकपछिका वर्षमा त्यहाँ जाँदा त्यो दैन्यमा अर्को स्मृति हावी थियो । त्यो मुक्ति संग्रामको बेलाको भयावह नरहत्या र विस्थापित मानिसहरूका कथाले बनेको अवस्था थियो । त्यहाँका कलामा मनुजबाबुका कलामा जस्तै विषय, शैली अनि रङ्ग अभिव्यञ्जनाको प्रयोग देखेर म चकित परेको थिएँ । मनुजको समयका केही वयस्क शिक्षक कलाकार पनि भेटेंँ । मलाई त्यहाँ लाने ढाका विश्वविद्यालयका कला समीक्षक अंग्रेजीका प्राध्यापक मन्जरुल इस्लाम र कैसर हकले यो शैली र पद्धतिको व्याख्या गरेपछि मैले मनुजबाबुको शैली बुझ्ने निकै आधार भेटेको थिएँ ।

मनुजबाबुका विभीषिका बुझाउने पेन्टिङहरू कला हुन्, रचना हुन् । आफ्ना पेन्टिङको कोलाहलमा पसेर कलाकार नै हताहत भएको चित्रण गरे पनि ती अलग छन्, जसरी पिकासो जर्मनका बमहरूले ध्वस्त गरेको स्पेनी सहर गुएर्निकाको विभीषिकाको पेन्टिङ बनाए पनि त्यसबाट अलग थिए, जसरी सोह्रौं शताब्दीका इटालीका कलाकार काराभाज्जियो आफ्ना हिंसात्मक पेन्टिङबाट अलग थिए, जसरी लैनसिंह वाङ्देल आफूले पिकासोको प्रभावमा बनएका नील रङ्गका दुखियाहरूबाट अलग थिए ।

उन्नाइसौं शताब्दीका स्पेनेली चित्रकार फ्रान्सिस गोयाका पेन्टिङहरू मानिसका भयानक चरित्र र भञ्जनका चित्र दिन्छन् । बेलायती पेन्टर फ्रान्सिस बेकनका पेन्टिङ आधुनिक शैलीमा त्यस्तै भयानक हुन्छन् । धेरै उदाहरण छन् । तर मनुजबाबुको कलासँग मिल्ने नेपाली कलाकृति कमै भेटिन्छन् । एकदिन मनुजबाबु उनको घरको बरन्डामा पेन्टिङ गर्दै थिए । म हेरेर बसेको थिएँ । नील रङ्गी विद्रुप आकारहरू आउँदै थिए ।

त्यही बेलाको शान्त परिवेश भएको बौद्धको अलिक परबाट लाखे नाचको आवाज आउँदै थियो । मनुजबाबुले अकस्मात् भने, ‘अभि, थाहा छ ? यो लाखे नाचको मुखुन्डो र नाचबाट केटाकेटी तर्सिन्छन्, म त जानदिन्न ।’ लाखे नाचको दोहोरिने जात्राको शून्य मुखुन्डोभन्दा धेरै प्रभावकारी भयानक चित्र बनाउँदै थिए, ती । मलाई त्यस दिन लाग्यो, यी मानिसको हल्ला र विभीषिकाको पछिल्तिर एउटा भयानक निरपेक्ष शान्ति छ । एउटा बुद्धले देखेको शान्तिको क्षण छ । भयानक चित्रको पछिल्तिर यी त्यही शान्तिको रचना गर्दैछन् र गर्दैछन्, यो युद्ध र पारमाणविक मिसाइलहरू उडेको जगत् पछिल्तिर मानिसको मुक्तिको रचना ।

मनुजबाबु वयमा मभन्दा निकै जेठा भए पनि हाम्रो साहित्यिक, सांस्कृतिक चलनमा प्रयोग हुने शब्द ‘दाइ’ले मैले उनलाई कहिल्यै सम्बोधन गरिन । यो उनको हर्मिताज मैले एक्लै र केही मन मिल्ने मित्रहरूसहित धेरैपटक गएको र लामो समय बसेर, उनको कर्म हेरेर, अनि उनका विचारहरू सुनेर फर्केको थलो हो । कलाकारहरूले बसेर काम गरेका थलोहरू हेर्नु एउटा आपैंmभित्र मुक्तिबोध गर्नु र आपैंmलाई खोज्नु जस्तै हो ।

मैले यसरी कलाकार भएकै बेला तिनका कर्मस्थलमा गएर संवाद गरेका र हेरेका ठाउँहरू छन् । लैनसिंह वाङ्देलको माथिल्लो तलाको काम गर्ने थलो, बालकृष्ण समको बैठकबाट पसेपछिको पहिलो पेन्टिङ गर्ने कक्ष, अमर चित्रकारको घरको सहज परिवेशमा यसै बनेको कर्मशाला, उत्तम नेपालीको सर्वत्र चित्रले भरिएको काम गर्ने थलो, किरण मानन्धरको स्वयम्भू मुनिको आटेलियर भन्ने सानो कर्मथलो अनि उनको ताहाचलको घाम–छाया मिलाएको र पहराको गुफाजस्तो काम गर्ने कोठाहरू मेरा स्मृतिमा रङ्गरेखा, क्यानभासका आकार र तिनका तरङ्ग बोकेर अहिले पनि आउँछन् ।

ती थलोमा निकै पटक गएपछि एउटा तिनको छाप बस्छ । कलाकारले काम गर्ने थलो भनेको तिनले जीवनसँग कसरी संवाद गरे, मिलन र झगडा गरे, ती सबैको दृष्टिगोचर अस्थिर रूप र रङ्गले बनेको नाट्य मञ्च नै हो । तिनका खुसी र सङ्कट देखिन्छन्, तिनमा । मैले पश्चिमी र जापानी कलाकारका थलोहरू अनेकौं देखेंँ । तर फ्रान्सको मार्सेमा सेजानले समाजले तल्लो वर्गकी भनेकी महिलालाई लिएर एकान्तमा आश्रम गरेपछि पेन्टिङ गरेर जीवन चलाएको लेस्ताक भन्ने घर र थलोको सम्झना हुन्छ । तिनले मनुजबाबुले जस्तै समाजसँग विमति राखेर, अर्कै आत्मविश्वासले रचना गरेको थलो थियो त्यो । हर्मिताज थियो, त्यो उनको ।

मनुजबाबु मिश्रसँग मेरो साहित्यिक सम्बन्ध पनि थियो । तिनी एक निबन्धकार थिए । उनका निबन्ध ज्ञान र विज्ञानको बौद्धिक विषयको छलफल गर्छन् । उनी एक प्राज्ञिक र शिक्षक थिए, जसले कला इतिहासको किताब लेखेका छन् । उनले लेखेको ‘हर्मिताज : अढाई दशक गुफामा’ मैले भेटेको छैन । तिनले कथा र उपन्यास पनि लेखे, तर तिनले आफूलाई कलाकार मात्र ठान्थे । यथार्थमा मनुजबाबु मिश्रको चेतना एक कलाकारको थियो ।

तर हामी उनको नजिकका मानिसहरूले उनको अर्को आयाम पनि देख्यौं । मनुज २०४७ को राजनीतिक परिवर्तनपछि अत्यन्त निराश भए । यतिसम्म कि उनी आफ्नो आमजीवनमा हुने सहभागिता नै छिन्न गरेर रिट्रिटमा बसे । उनले मलाई भनेका थिए, ‘जर्मनबाट एकजना मित्रले उनलाई एउटा किताब पठाइदिएको छ ।’ त्यो उनको भनाइमा अलिक उग्रधारणाले लेखिएको थियो । मैले मनुजबाबुको यो पक्षलाई खासै महत्त्व दिइन, किनकि एकजना कलाकारका उद्वेलन र भावनाको अर्थ उनको कला व्याख्या गर्ने दर्शन र शैलीसँग सम्बन्ध राख्छ, राजनीतिसँग राख्तैन । मनुजबाबु र मेरा साझा चाखका कुरा अनेकौं थिए ।

कलाको व्याख्या, आधुनिक मानवको अवस्था, उनले मुहारचित्र बनाउँदा पाएका अनुभव र आविष्कारहरू, उनका पुत्र मेरा विद्यार्थी रवीन्द्र मिश्रले बीबीसी नेपाली सेवामा अत्यन्त सफलतापूर्वक गरेका काम, हाम्रा साझा विषय र चाखका विषय थिए ।

मनुजबाबुका कलाको चरित्रबारे छलफल गर्ने यहाँ ठाउँ छैन । तर भयावह लाग्ने कलाहरूको पछिल्तिर उनको यथार्थ मानवको चरित्र बुझ्ने जुन सामथ्र्य थियो, त्यो काव्यिक थियो । एक दिन उनले रेखा–रचनाले मेरो मुहारचित्र बनाउन चाहे, उनको घरमा । म बसेंँ । उनले केही पटक बनाएपछि चित्त नबुझेर अर्को बनाए । मैले सोधेंँ, ‘किन, के मिलेन ?’ उनले भने, ‘एकजना मानिस, त्यसमा पनि एकजना साहित्यिकको मुहारचित्र एउटा गति हो, जहाँ अनुहारमात्र होइन, बाहिर जगत पनि हुन्छ ।’ ‘ड्रइङ्गस अफ मनुजबाबु मिश्र’मा उनले समावेश गरेको त्यो मेरो चित्रमा प्रतिविम्बित जगत मेरानिम्ति एक अर्थ खुल्न बाँकी कविता हो । पशुपतिमा उनको अन्तिम दर्शन गरेर म भाषा र रङ्गको द्वन्द्व बोकेर फर्कें ।