अनि रसाए सबैका आँखा

८३ वर्षको उमेरमा उहाँ बित्नुभयो । उहाँ अर्थात मनुजबाबु मिश्र काठमाडौंको बौद्ध महांकालस्थित रामहिटीमा १९९३ भाद्र शुक्ल पूर्णिमाका दिन जन्मनुभएको थियो । उहाँका पिता स्व. तुलसीसिंह भाषाविद् ज्योतिष, नाटककार, संगीतकार, चित्रकार हुनुहुन्थ्यो । मनुजबाबु मिश्र पनि पिताझैं बहुप्रतिभाशाली व्यक्तित्व हुनुहुन्थ्यो ।

मूलत: उहाँ चित्रकार त्यसपछि साहित्यकार । उहाँले सन् १९६२ देखि १९६८ सम्म पूर्वी पाकिस्तानको तत्कालीन ढाका विश्वविद्यालयबाट कलामा स्नातक पढ्नुभयो । उहाँले प्राय: सधैं श्वैरकाल्पनिक चित्रहरू बनाउनुभयो । उहाँको ‘महेश्वर’ नाम गरेको १२०×९० सेमीको चित्रमा शिवको मुखबाट सर्प निस्केर फणा फुलाएर बसेको छ । शिवको तीन नेत्रमात्र होइन, पाँचौं नेत्र पनि खोलेको छ । अगाडि शिवजी आफैं ताण्डव नृत्य गरिरहेका छन् । शिवका गणहरू लर्को लगाएर हिँंडिरहेका देखिन्छन् । रातो शिव, हरियो परिवेश । शिवको यो भयावह रूप हेर्दै डर लाग्छ ।

त्यस्तै उहाँको अर्काे चित्र मोडर्न ‘गागन्तुवा’ ९०×६० सेमी, बर्थ अफ ब्रह्मा, माता–शिशु लगायत अन्य थुप्रै चित्र पनि भयानकताभित्र परिलक्षित हुन्छन् । आखिर किन यतिविघ्न भयानकता ? के बाल्यकालमा माता–पिताको वियोग, दु:ख, दर्द, हन्डरले भरिएको पीडाजन्य जिन्दगीको प्रतिस्वरूप हो त ? कि वर्तमान समाज, राष्ट्रप्रतिको तिखो व्यंग्य हो ? उहाँले चित्र बनाउनुहुँदा अधिकांश प्रयोग गर्नुहुने आइकनहरू शिवको त्रिशूल, सर्प, माग्ने केटो आदि नै हुन् । र नीलो, हरियो, रातो, पहेँलो रंगसँग बढी खेल्नुहुन्थ्यो । नीलो रंगले दु:ख, क्लेश र पीडाको प्रतिनिधित्व गर्छ ।

उहाँले लियोनार्दाे दा भिन्चीको फ्रान्सको विश्व प्रसिद्ध लुभ्र म्युजियममा भएको संसारकै अति चर्चित चित्र मोनालिसालाई गहना र गुन्यू–चोली लगाइदिएर उनको नेपालीकरण गरेका र आफ्नै पोट्रेट चित्रमा सिंह बनाएर जंगली भाव अभिव्यक्त गरेका लगायतका चित्रहरू धेरै चर्चामा आएका छन् । प्रत्येक मानिसभित्र पशुत्व रूप हुन्छ । कसैले त्यही पशुत्व रूपलाई प्रकट गरेर हत्या, आतंक, बलात्कार गरिरहेका छन् ।

अनि कसैले चित्रमार्फत सकारात्मक सन्देश दिन समाजको आँखा उघार्ने प्रयत्न गरिरहनुभएको छ । आधुनिक युगले आतंकित रहेका मानिसलाई अन्य थुप्रै चित्रमार्फत आफ्नै टाउको छेडेर उडिरहेको रकेट, युद्ध र उडिरहेका मानिस चित्रांकित गरेर देखाउने गर्नुभएको थियो, उहाँले ।

मृत्यु अगाडिको रातसम्म पनि उहाँले चित्र बनाउनुभयो । साँझ ७ बजे सुत्ने अनि मध्यरातिको २ बजे उठेर कित चित्र बनाउने कि निबन्ध लेख्ने उहाँको बानी थियो । मध्यरातको निश्तब्ध वातावरण उहाँलाई असाध्यै मनपथ्र्यो । निश्तब्धताभित्र सिर्जना लुकेको हुन्थ्यो । उहाँले यस्तै वातावरणको सदुपयोग गर्नुभएर ‘विश्व कलाको इतिहास’, चित्रकला शिक्षणविधि, ‘मेरो चित्र मेरो छाया’, अन्तर–तरंग, दुरान्तर, अनुहारका पानाहरू, तरंग तरेली, ‘आर्टिलिएर हर्मिताज’, स्वन्तसम्मेलन (उपन्यास) आदि कला–साहित्य सम्बन्धी पुस्तकहरू लेख्नुभएको छ ।

उहाँका पुस्तकहरू उच्चकोटीका छन् । खासगरी उहाँको उपन्यास धेरै चर्चा गरिनुपथ्र्याे, तर त्यसै सामसुम भयो । कलाको गहिराइसम्म पुगेर लेख्नुभएको उक्त उपन्यास स्तरीय छ ।

निजात्मक र वस्तुपरक निबन्ध लेखनका हस्ती मानिनुहुने मनुजबाबुका लेखहरू परिस्कृत, अनुभवी र प्रौढ रूपमा प्रस्तुत हुन्थ्यो । उहाँको प्रयुक्त सबल अनुभूतिहरूले कलात्मक संस्कार प्राप्त गरेका छन्
र विचारहरूले सौष्ठवता । निबन्धहरू कलात्मक र चित्रमय हुन्छन् ।

उहाँको लेखन विशेषता भनेको सूक्ष्म दृष्टिकोण हो । सानोभन्दा सानो विषयको अन्तरंगभित्र डुबुल्की मार्न उहाँलाई मै हुँ भन्ने कुनै पनि निबन्धकारले चुनौती दिन सक्दैन भन्ने मेरो अटोट छ । यसै सन्दर्भमा उहाँको निबन्ध ‘अनुहारका पानाहरू’ भित्रको एउटा लेख ‘एउटा झिंगा– युरोपको सहयात्री’लाई नै लिन सकिन्छ । काठमाडौंदेखि एउटा झिंगो कसरी युरोप सहयात्री भएर गयो, त्यस विषयलाई साह्रै रोचक ढंगबाट पस्किनुभएको छ । लेखनीमा सूक्ष्मता, विषयको गाम्भीर्यता र सरल प्रस्तुतिले मनुजबाबु मिश्रका निबन्धहरू उच्चकोटीका छन् ।

उहाँले जसरी जीवन भोग्नुभयो, त्यसरी नै कहिले शब्दमा त कहिले रंगमा पोख्नुभयो । उहाँ भावुक पनि हुनुहुन्थ्यो । उहाँ भन्ने गर्नुहुन्थ्यो– मान्छेको हृदय निचोरियो भने त्यो पानी झुपडीको झोलजस्तो होला, तर एउटा सिंगै देश निचोरियो भने नि † ओ हो † त्यो त महाकाली र मेचीको बाढी नै बग्न पुग्छ । त्यसैले दु:खको रंग बरु बाढीको पानीजस्तो हुनसक्छ ।

निबन्धको निर्माणकला
जो सुसंगठित, सुव्यवस्थित, सुलक्षित भइकन पनि सहज छ र सम्पूर्णमा सिर्जनात्मक हुन्छ । मनुजबाबु मिश्रका सिर्जनाहरूमा तर्कशक्तिका लागि उहाँ बेजोड नै हुनुहुन्छ ।

जसरी साहित्यमा उहाँ बेजोड हुनुहुन्थ्यो, त्यसरी नै चित्रकलामा पनि । उहाँले नेपालकै सबभन्दा ठूलो (५५ ×२६० फिट) पोट्रेट बनाएर पनि ख्याति कमाउनुभएको थियो । तत्कालीन राजा वीरेन्द्रको शुभराज्याभिषेक (कोरोनेसन) का अवसरमा बनाउनुभएको थियो, उक्त पोट्रेट । गायन, नृन्य, बाद्यवादन बजाउन, नाटकमा खेल्न रुचि राख्ने मनुजबाबुले १२ पटक एकल चित्रकला प्रदर्शनी, २० पटकजति सामूहिक कला प्रदर्शनी र २० वटा सम्मान–पुरस्कार प्राप्त गर्नुभएको छ ।

अन्त्यमा प्रख्यात कलाकारको पार्थिव शरीरलाई भर्खरै सम्पूर्ण संस्कार सकेर, विद्युत् शवदहनभित्र पठाउँदा सबैका आँखा रसाएका थिए ।