खाद्यवस्तुको म्याद कति ?

सम्झनुहोस्, कतिपय खाद्यवस्तुु बजारबाट किनेर घरमा ल्याएपछि मात्र उपभोग्य मिति समाप्त भएको हुनसक्छ । उपभोक्ताले खरिद गरी ल्याएको खाद्यवस्तुु फिर्ता नहुन पनि सक्छ । खाद्यवस्तुु प्याकेटबाट खोलिसकेपछि उपभोग्य मिति हुनु/नहुनुको कुनै अर्थ रहँदैन । अनि तपाईंहरू कैयौंले त्यस्ता खाद्यवस्तुुलाई फालेको वा नष्ट गरेको पनि हुनसक्छ । तपाईंले त्यसो गर्नुभएको छ भने त्यो अलि हतारो हुनसक्छ ।

खाद्य वैज्ञानिकका अनुसार प्राय:जसो खाद्यवस्तुु उपभोग्य मिति समाप्तपछि खान मिल्छ । अमेरिकास्थित ओहायो विश्वविद्यालयका प्रोफेसर ब्रायन रोअका अनुसार लेबलमा लेखिएको म्यादले खाद्यवस्तुु कहिले बिग्रिन्छ तथा कुहिन्छ भनेर बताउने होइन ।

म्याद नाघेको खानेकुरा सेवन गर्दा त्यसमा हुने पौष्टिक तत्त्व घट्न सक्छ । म्याद नाघ्नु अघिको अवस्था जस्तो स्वादिलो नहुन सक्छ । कतिपयलाई अरुचि हुन्छ । तर यसको सेवनले बिरामी पर्ने प्राय: हुँदैन । धेरैजसो उपभोक्ता प्याकेटमा उल्लेख गरिएको डेट लेबलिङलाई स्वच्छता तथा हाइजिनको सूचक मान्छन् । तर डेट लेबलिङ स्वच्छताको नभएर अन्य गुणस्तरको प्रतीक हो । खाद्यवस्तुु बिग्रिएर अखाद्य अवस्थामा पुग्न भनेको गुणस्तर नाश भएको भन्दा टाढाको समय हो । जस्तो– कुनै खाद्य वुस्तुको म्याद ६ महिनापछि समाप्त हुन्छ भने त्यसको भोलिपल्टै विष बन्छ भन्ने हुँदैन । तसर्थ यसबारे निर्णय गर्ने अधिकार उपभोक्तालाई दिनु बेस हुन्छ ।

स्वच्छता र गुणस्तर दुई फरक विषय हुन् । आधुनिक युगमा स्वच्छतालाई गुणस्तर अन्तर्गत राखिँंदैन । मानव स्वास्थ्यलाई प्रतिकूल असर पार्न सक्ने तत्त्वहरू (हानिकारक जीवाणु, हानिकारक रसायन, एलर्जन, धारिलो वस्तु) स्वच्छता अन्तर्गत पर्छन्, जसको उपस्थितिसंँग सम्झौता हुँदैन । उद्योगीले आफ्ना उत्पादनको स्वच्छताको ग्यारेन्टी उद्योगमा प्रशोधन गर्दै तय गरेको हुनुपर्छ ।

केन्द्रीय प्रविधि क्याम्पस धरानका सहप्राध्यापक ऋषिराज गौतमका अनुसार स्वच्छता ‘क्रिटिकल डिफेक्ट’भित्र पर्ने हुँदा यसलाई उपभोग्य मिति अनुमान गर्ने साधनका रूपमा प्रयोग गरिँदैन । कुनै खाद्यवस्तुुमा प्रशोधनपश्चात् पनि विषाक्त जीवाणु पाइयो भने त्यो समयका कारणले नभएर ‘पोष्ट प्रोसेसिङ कन्टामिनेसन’ले हुनसक्छ ।

खाद्यवस्तुुको बाहिरी आवरणमा शंका लागे वा स्वाभाविक अवस्थामा नरहेको पाइए (जस्तै– प्याकेट प्वाल परेको, कुच्चिएको, ग्यासले भरिएको, खिया लागेको, च्यातिएको वा फुटेको) हानिकारक जीवाणुको प्रवेश हुनसक्छ । त्यस्तो खाद्यु वस्तु लेबलमा जेसुकै लेखिए पनि खरिद नगर्नु वा खरिद गरिसकेको भए फाल्नु वा नष्ट गर्नु बेस हुन्छ ।

स्वच्छता बाहेकका अन्य गुणस्तर कमसल हुँदैमा नष्ट गर्नैपर्ने भन्ने हुँदैन । ओसिएका बिस्कुट, चिउरा, भुजिया, चिप्स आदिलाई अखाद्य भन्न मिल्दैन । बजारमा पाइने कतिपय फलफूल तथा तरकारी चोटपटक लागेका, रंग खुइलिएका, ओइलिएका, दाग लागेका र धेरै पाकेर गल्न लागेका हुन्छन् । ती अखाद्य हुन्नन्, तर म्याद नाघेको श्रेणीमा पर्न सक्छन् । बिक्री मूल्य घटाएर राखिएका ती वस्तुलाई उपभोक्ताले सजिलै स्वीकार गरेको पाइन्छ ।

खाद्य नियमावली २०२७ को नियम १८ ले लेबलमा अनिवार्य रूपमा ब्याच नम्बर, उत्पादन मिति र उपभोग्य मिति उल्लेख गर्नुपर्ने भनेको छ । खाद्य ऐन २०२३ को दफा ४ ले ढाँटी–झुक्याई कमसल खाद्यवस्तुु बिक्री गर्न बन्देज गरेको छ । खाद्यवस्तुुको गुणस्तर तथा स्वच्छता कायम गर्ने दायित्व उत्पादकको हो । उत्पादित वस्तुको म्याद (एक्स्पाइरी डेट) पनि उत्पादकले तोक्छन् । खाद्य ऐन कार्यान्वयन, उद्योग अनुगमन, निरीक्षण तथा लाइसेन्स वितरण खाद्य प्रविधि तथा गुण नियन्त्रण विभाग र यस अन्तर्गत तोकिएका निकायले गर्छन् ।

बजार अनुगमनमा म्याद नाघेका खाद्यवस्तु भेटिए नष्ट गर्ने चलन छ । प्रयोगशाला परीक्षणबिना खाद्यवस्तु नष्ट गर्दा एकातिर ऊर्जा खेर जान्छ भने अर्कोतिर वातावरणमा नकारात्मक प्रभाव पर्छ । अर्कोतिर खाद्यवस्तुुको उपभोग्य अवधि कुन आधारमा निर्धारण गर्ने भनेर राज्यको तर्फबाट पनि प्रस्ट मापदण्ड छैन । धेरै उद्यमीलाई खाद्य उत्पादन गर्न आउँछ, तर गणस्तर कसरी कायम राख्ने र उपभोग्य म्याद कसरी निर्धारण गर्ने भन्ने प्राविधिक ज्ञान हुँदैन ।

अधिकांश खाद्यवस्तुुको उपभोग्य मिति कानुनी औपचारिकता पूरा गर्नमात्र लेखिन्छ । यसको तात्पर्य म्याद समाप्त नभएका खाद्यवस्तुु गुणस्तरहीन पनि हुन सक्छन् भने अर्कोतिर म्याद नाघेका खाद्यवस्तुु गुणस्तरयुक्त पनि हुन सक्छन् । उद्योगले आफ्नै प्रयोगशालामा गुणस्तर परीक्षण पश्चातमात्र बजारमा बिक्री–वितरण गर्न पाउने नियम बनाउन आवश्यक छ । विकसित देशमा यो नियम अनिवार्य छ ।

अमेरिकामा केही वर्षअघि मलमूत्र जस्ता फोहोरबाट उचित प्रविधि अपनाएर तयार पारिएको प्रशोधित पानी बिल गेट्सले पिएर उद्घाटन गरेको समाचार आयो । म्याद नाघेको खाद्यवस्तुुलाई पनि उचित प्रशोधनपश्चात उपभोग्य अवस्थामा ल्याउन सकिन्छ । सरकारले म्याद नाघेको खाद्यवस्तुु नष्ट गरिहाल्नुको सट्टा उद्योगीलाई नै त्यसको उचित र पारदर्शी व्यवस्थापनको जिम्मा लगाउँदा कसो होला ? म्याद नाघेका खाद्यवस्तुुबाट रोग वा हैजा फैलन सक्ने अवस्था आयो भने त्यस्ता वस्तुलाई नष्ट गर्नु राज्यको दायित्व हो ।

खाद्यवस्तुुको प्याकेटमा उपभोग्य मिति स्वेच्छाचारी ढंंगले लेख्दा भने उपभोक्तालाई असर पर्छ । कतिपय उद्योगीले आफ्ना उत्पादनलाई बजारमा धेरै अवधिसम्म बिक्री–वितरणमा राख्न पाइने लोभमा म्याद अत्यधिक राखेका हुन्छन् । त्यस्तो अवस्थामा म्याद छँदै वस्तुको गुणस्तर घटिसकेको हुन्छ । गुणस्तरहीन खाद्यवस्तुु बिक्री गैरकानुनी हो । यसले एकातिर दण्ड–जरिवानाको भागिदार हुनुपर्छ । उत्पादकले खाद्यवस्तुुको म्याद वैज्ञानिक विधिद्वारा निर्धारण गर्दा उत्पादककै हितकर हुन्छ भन्ने बुझ्न जरुरी छ । म्याद समाप्त भइसकेको खाद्यवस्तुुलाई उचित प्रविधिद्वारा पुन: उपयोगमा ल्याउनसके खाद्यवस्तुु नाश हुनबाट बचाउन सकिन्छ । यसले खाद्य सुरक्षामा मद्दत पुर्‍याउँछ ।

यस लेखको आशय गुणस्तरहीन खाद्यवस्तुु बिक्री–वितरण गर्नेलाई उन्मुक्ति दिनुपर्छ भन्ने होइन । उपभोक्ताले गुणस्तरयुक्त खाद्यवस्तुुका लागि पैसा खर्चिने भएकाले न्युन गुणस्तरको खाद्यवस्तुु बिक्री–वितरण गर्नेलाई कानुनी उपचारको दायरामा ल्याउनु अनिवार्य छ । तसर्थ २०२३ सालमा लागू भएको खाद्य ऐनले त्यसताका तोकेको बढीमा ५ हजार रुपैयाँ जरिवानालाई समय–सापेक्ष बनाउनु अपरिहार्य छ । खाद्यवस्तुु नष्ट गर्ने कार्यलाई भने दण्ड–जरिवानाको विकल्पका रूपमा हेरिनु हुँदैन ।

ढकाल खाद्य विज्ञान तथा प्रविधिमा विद्यावारिधि हुन् ।