नदीको बाटोमा बस्ती

यही वर्ष दुई पटकसम्म हनुमन्ते खोलाले भक्तपुरका बस्तीमा वितण्डा मच्चायो । उपत्यका बाहिर पनि खोला र नदी किनारका बस्ती जोखिममा परेका र बगेका खबर आइरहेका छन् ।

भनिन्छ, प्रकृतिले आफ्नो बाटो आफैं तय गर्छ । नेपाली परम्पराले पनि पाखो र उँचो जमिनमा घर बनाउने, गहिरो–होचो र खोला छेउछाउमा खेती गर्ने भन्छ । तर खोलाले चर्चने क्षेत्र मिचेर हाम्रा सहर बन्ने क्रमले तीव्रता पाइरहेको छ । विदेशीहरू भने ‘रुम फर रिभर’ भनेर नदी उकास क्षेत्रमात्र नभई समुद्री किनारमा समेत राज्यकै तर्फबाट म्यानग्रुभ भन्ने प्रजातिका बिरुवा हुर्काइ बढाइरहेका छन् । नदी उकास र समुद्री किनारलाई सिमसार क्षेत्रका रूपमा गणना गरी समुदायलाई लाभ–लागतको हिसाब गर्न सिकाउँदैछन् ।

प्रतिफल समन्यायिक ढंगले वितरण गर्ने नीति अख्तियार गर्दै उनीहरूको सहभागिता सुनिश्चित गरी मानव बस्ती जोगाउन लागिपरेका छन् । हामीकहाँ सरकारकै निकायहरू खोलाका बगर जलविद्युत परियोजनालाई दिनुपर्दा वन क्षेत्रका रूपमा गणना गरी हतोत्साही बनाउन पछि पर्दैनन् । विकासे परियोजना नभएका नदी उकास क्षेत्रमा वृक्षरोपण गरी हराभरा बनाउने रुचि देखिँदैन ।

नेदरल्यान्ड्सले पानी व्यवस्थापनलाई उच्च शिक्षाकै रूपमा अध्ययन–अध्यापन गराउँछ । समुद्र सतहभन्दा होचो भूभागसमेत आफ्नो मुलुकमा भएकाले होला, नेदरल्यान्ड्सले पानी व्यवस्थापनमा निकै जोड दिन्छ । हामीकहाँ समुद्री सतहभन्दा होचो भूभाग छैन । तर नदी उकास क्षेत्र छन् । तिनको अतिक्रमण तीव्र छ । सडक मार्गले प्राय: खोला वा नदी किनारलाई पछ्याएका छन् । सडक बनेपछि सर्वसाधारण विकास आएको ठान्छन् र विकासको स्वाद चाख्न त्यतै हुत्तिन्छन् । बर्खे भेल उर्लेर आउँदा खोला मानवले अतिक्रमण गरेको क्षेत्र हुँदै बग्छ । अनि हामी अत्तालिन्छौं, भन्छौं– कहिल्यै नदेखेको बाढी बेहोर्नुपर्‍यो ।

नेपालको मौसमी प्रणाली खहरे उराल्ने खालकै छ । वर्षैभरि समान हिसाबले पानी पर्दैन । हल्का हिउँदे वर्षा हुन्छ । वर्षको लगभग ४ महिनामा भने बाढी–पहिरो जानेगरी मुसलधारे वर्षा हुन्छ । कैयौं विज्ञ माल्दिभ्समा नेपालकै माटोले नयाँ टापु बन्दैछ भन्छन् । अनावृष्टि, खण्डवृष्टि र अतिवृष्टि अर्थात् मुसलधारे वर्षालाई जलवायु परिवर्तनको संकेत मान्छन् । थोरै समयमा धेरै पानी पर्ने प्रवृत्ति छ ।

पानीमा रुझ्दै हिँडेको व्यक्ति एकैछिनमा पानीको छिटा नपरेको क्षेत्रमा पुग्छ । वर्षाको यस चक्रलाई पछ्याउन नसक्दा वा नजान्दा धनजनकै क्षति बेहोर्नु परिरहेको छ । बाढी–पहिरोको चपेटामा पर्नेको संख्या बढ्दो छ । यसले सहरी गरिबलाई बढी जोखिममा पारेको छ । वर्षा र गर्मी अधिक हुने मौसम भएकाले बाढीपश्चात् अनेक रोगका संक्रमण फैलन्छन् । औषधिमूलोमा खर्च बढ्छ ।

गर्नसके गाउँका पाखामा मकै, कोदो, मास वा फापरको उब्जनी प्रशस्तै हुन्छ । उब्जनी न्युन हुने पाखोबारीमा घरघडेरी बनाउने र बेंँसीमा भएको खेतमा धान, गहुँ फलाउने परम्परा छ । बाटाको अभावमा धान, पराल मान्छेले बोकिरहेका छन् । सुखको खोजीमा भौंतारिँदै सहर पस्दा कैयौंले खोला किनारमा घर बनाएका छन् । कति त सहरी सुकुम्बासी बनेका छन् । सुखभोग गर्न हिँडेका तिनै दु:खी सर्वसाधारणलाई बाढीको वितण्डाले लखेटेको छ । भौतिक सुविधा खोज्दा मानव बस्ती उजाड र रङ उडेको खण्डहरमा परिणत हुने खतरा बढ्दै गएको छ ।

राजधानीमा बस्ती जोड्न बनाइएका नदी किनारका हुन् वा अन्यत्रका सडक प्राय: सबै कच्ची, खण्डास्मित र अलकत्रे छन् । ती संरचना बर्खेभेल निकास हुनेगरी बनाइएका छैनन् । जमल होस् वा जोरपाटी, राजधानीका प्राय: सबै सडक पानी पर्ने बित्तिकै आहालमा परिणत हुन्छन् । सडकमा जमेको पानी निकास हुन घन्टौं लाग्छ । बौद्ध–जोरपाटीतिर त निकास पनि हुँदैन । आवास क्षेत्रको मलमूत्र निकासका लागि निर्माण भएका ढलले बर्खेभेलको पानी कटाउन सक्दैनन् । ढलका मुख पनि सहरी फोहोर–मैलाले बन्द भएका हुन्छन् । महानगरसँग फोहोर–मैला र सडकसमेत सफा गर्ने कामदार छन्, तर ती सबै कामभन्दा राजनीति बढी गर्छन् ।

सहरका खाली ठाउँमा बगैंचाभन्दा रूख लगाउने परिपाटी थालनी गर्नसके वर्षातको पानी फैलाउन, धुलो नियन्त्रण गर्न र हावाको वेग रोक्न मद्दत पुग्छ । अग्ला होइन, मसलाका बिरुवा उपयुक्त हुन्छन् । सामान्य बतास पनि छेक्न नसकी जरैसहित ढले दुर्घटना हुनसक्ने भएकाले वृक्षरोपण योजना सजगतासाथ बनाउनुपर्छ । कपुरजस्ता होचा र झम्म परेका रुखबिरुवा उपत्यकाका लागि उपयुक्त हुन सक्छन् । वनविज्ञको सल्लाह–सुझावमा महानगर वा सडक विभागले सहकार्य र समन्वयका साथ वृक्षरोपण गर्नसके प्राकृतिक बहाव नियन्त्रण गर्न, बस्ती जोगाउन र हरियालीयुक्त सहर बनाउन सकिन्छ ।