निर्माणस्थल कति सुरक्षित ?

यसरी निर्माणस्थलमा किन दुर्घटना दोहोरिरहन्छ ? निर्माण व्यवसायसंँग सम्बन्धित सुरक्षा नीति, नियम कमजोर हो ? यस बारेमा यो लेख केन्द्रित छ ।

कानुनले के भन्छ ?
राष्ट्रिय व्यवसाय सुरक्षा र स्वास्थ्य नीति २०७३ ले सम्मानजनक कामको अर्थ सुरक्षित एवं स्वस्थ कार्यस्थल समेत बुझिन्छ भनेको छ । साधारण अवस्थामा मानिसले दैनिक एक तिहाइ समय कार्यस्थलमा बिताउँछ । कार्यस्थलको स्वास्थ र सुरक्षा सर्वसाधारणका लागि पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण र चासोको विषय हो ।

संविधान प्रदत्त नागरिक हक तथा संविधानमा उल्लिखित निर्देशक सिद्धान्तले गरेको मार्गदर्शन एवं राज्यद्वारा घोषित नीतिले समेत व्यवसाय वा आर्थिक तथा सेवामूलक क्रियाकलापमा संलग्न व्यक्तिको सुरक्षा व्यवस्थालाई प्राथमिकता दिएको छ । श्रम ऐन २०७४ को दफा ६८–६९ को व्यवस्था अनुसार श्रमिक र कार्यस्थल सुरक्षाको जिम्मा सम्बन्धित रोजगारदाता वा व्यवसायीको हो । श्रम ऐनमा रोजगारदाताले निर्माणस्थलको सुरक्षा र स्वास्थ्य कसरी व्यवस्थित बनाउने भनी उल्लेख गरिएको छ । रोजगारदाताले आफै नियमावली बनाई सुरक्षा व्यवस्था मजबुत गर्नसक्ने प्रावधान पनि ऐनमा छ । ऐन अनुसार रोजगारदाताले हरेक कार्यालय वा निर्माणस्थलमा सुरक्षा जिम्मेवार व्यक्ति तोक्नुपर्छ ।

दुर्घटना न्युनीकरण
कानुन अनुसार निर्माण कार्यका लागि स्वास्थ्य र सुरक्षा अधिकृतमात्रै नियुक्त गर्ने हो भने दुर्घटना न्युनीकरण गर्न सकिन्छ । निर्माण कार्यमा संलग्न कामदार, कर्मचारी, बटुवा र प्रभावित सर्वसाधारणको न्युनतम सुरक्षा निर्माण अवधिभर के कसरी गर्न सकिन्छ, सम्भावित दुर्घटनास्थल कुन–कुन हुन्, दुर्घटना भइहाले कसरी समाधान गर्ने भन्ने कार्यविधि तयार पार्नुपर्छ । त्यसलाई स्वास्थ्य सुरक्षा अधिकृतको निरन्तर निगरानीमा कार्यान्वयन गर्नुपर्छ । आ यति त हो, यसरी नै चलिहाल्छ, हिजो केही भएको थिएन, आज ’नि केही हुन्न भनेर केही नगर्ने हो भने हरेक निर्माणस्थल दुर्घटनाको मुहान बन्न सक्छ । निर्माण स्थलमा दुर्घटना जहाँ जतिखेर पनि हुनसक्छ ।

कामदारले कामको प्रकृति अनुसार व्यक्तिगत सुरक्षा उपकरणको प्रयोग अनिवार्य गर्नुपर्छ । कामदारले आवश्यक उपकरण प्रयोग गरे–नगरेको निरीक्षण स्वास्थ्य सुरक्षा अधिकारीले गर्नुपर्छ । सेफ्टी हेल्मेट, निर्माण पञ्जा, बुट, निर्माण चस्मा, मास्क, ध्वनि नियन्त्रक हेडफोन, रातमा टल्किने ज्याकेट वा वस्त्रजस्ता सुरक्षाका न्युनतम उपकरण निर्माण कम्पनीले कामदारलाई उपलब्ध गराउनुपर्छ । कामको प्रकृति अनुसार उपकरण पहिरन अनिवार्य गराउनु अधिकृतको जिम्मेवारी हो । केही प्रतिष्ठित र ठूला निर्माण कम्पनीले सुरक्षा अधिकृत राखेर कामदारलाई सुरक्षा सम्बन्धी उपकरण उपलब्ध गराएका छन् । तर अधिकांश निर्माण कम्पनीले यसमा बेवास्ता गरिरहेका देखिन्छन् । मापदण्ड बनाएर कामदार सुरक्षा उपकरण प्रयोग नगरी कार्यक्षेत्रमा प्रवेश गर्न नपाउने प्रावधान नराख्ने हो भने अहिलेको अवस्थामा सुधार हुने देखिन्न ।

धेरै उचाइका काम (अग्ला भवन), चलायमान उपकरण (एक्स्काभेटर, डोजर र क्रेन) तथा तिनीहरूको आसपास, गहिरो खाल्टो वा ट्रेन्च खन्ने काम, बिजुली सम्बन्धी वा बिजुली लाइन नजिक आदि धेरै दुर्घटना हुनसक्ने निर्माण क्षेत्र हुन् । गह्रौं वस्तु उचाल्नुपर्ने, चर्को आवाज तथा थर्कावट आउने र रासायनिक वस्तु सम्बन्धी कामले स्वास्थ्यमा असर पार्न सक्छन् । यी फरक–फरक कामका लागि कामदारले फरक–फरक सुरक्षा उपकरण पहिरिनुपर्छ ।

अग्लो ठाउँमा काम गर्दा हेल्मेट र सेफ्टी हुक अनिवार्य प्रयोग गर्नुपर्छ । निर्माण सामग्री खस्न सक्ने ठाउँमा जाली राख्नुपर्छ । खाल्टो वा ट्रेन्च धेरै गहिरो खन्नुपरे दुवैतिर बलियो टेको राख्नुपर्छ । पानी भए पानी तान्ने पम्प व्यवस्था गर्नुपर्छ । कतिपय ठाउँमा गहिराइ अनुसार अक्सिजन सिलिन्डर र टर्चलाइट चाहिन्छ । गह्रौं वस्तु उचाल्नु र सार्नुपरे उपयुक्त उपकरण प्रयोग गर्नुपर्छ । चर्को ध्वनिबाट बच्न ध्वनि रोक्ने हेडफोन चाहिन्छ । मास्क पनि चाहिन सक्छ ।

वेल्डिङमा उपयुक्त चस्मा पहिरिनुपर्छ । सुरुङ र साँघुरा स्थानमा काम गराउनु अघि विशेष तालिम दिनुपर्छ । सुरक्षाका उपकरण पनि विशेष निगरानीका साथ प्रयोग गर्नुपर्छ । विद्युत सम्बन्धी कामका लागि विशेष सतर्कता अपनाउनुपर्छ । इनार सफा गर्ने क्रममा अक्सिजन सिलिन्डर, कम्मरमा डोरी र बाहिर सम्पर्क गर्नसक्ने सूचकयन्त्र प्रयोग गर्नुपर्छ ।

निर्माणस्थलमा आधारभूत प्राथमिक स्वास्थ्यका समान अनिवार्य राख्नुपर्छ । कामदारलाई सुविधा हुनेगरी चर्पीको व्यवथा गर्नुपर्छ । स्वच्छ खानेपानीको व्यवस्था हुनुपर्छ । निर्माण कार्यमा संलग्न सबैलाई सामान्य निर्माण सुरक्षा र स्वास्थ्यको तालिम चाहिन्छ । सुरक्षा उपकरण नलाउनेलाई निर्माण क्षेत्रमा प्रवेश निषेध गरिनुपर्छ ।

विद्युत आयोजनाको डाइभर्सन ड्यामको संरचनागत बनावट र पहाडी क्षेत्रमा सडक निर्माण गर्दा छेउ र भित्तापट्टिको भूगोलको गहन अध्ययन जरुरी छ । कुनै कारणवश डाइभर्सन ड्याम फेल हुने वा सडकमा पहिरो खस्ने हो भने धेरै क्षति हुनसक्छ । ब्लास्टिङ, ड्रिलिङ, पुराना संरचना भत्काउने तथा वेल्डिङ र विद्युतका काम सम्बन्धित क्षेत्रका दक्ष कामदारलाई पनि सुरक्षा उपकरणको प्रयोग अनिवार्य गराउनुपर्छ । आयोजना, निर्माण कम्पनी, परामर्शदाता र अन्य सरोकारवालाको प्रस्ट जानकारी सर्वसाधारणले देख्नेगरी राख्नुपर्छ । विस्फोटक पदार्थ भण्डारण, विद्युतीय लाइन अन्य खतराजन्य स्थान र वस्तुहरूका लागि अतिरिक्त साइनबोर्ड राख्नुपर्छ ।

सर्वसाधारणको सुरक्षा
निर्माणस्थल र वरपर सर्वसाधारण तथा बटुवाको सुरक्षा जिम्मा निर्माण व्यवस्थापकको जिम्मेवारी हो । निर्माणस्थललाई चारैतिरबाट घेरेर सर्वसाधारण सजिलै जान नसक्ने बनाउनुपर्छ । बटुवालाई वैकल्पिक र सुरक्षित मार्गको व्यवस्था गर्नुपर्छ । ठाउँ–ठाउँमा जानकारीमूलक साइनबोर्ड राख्नुपर्छ । रातको समयमा चम्किने किसिमका बार अथवा टेप लगाउनुपर्छ ।

सडकमा विशेष ट्राफिक चिह्न राख्ने, कतै खाल्टा छन् भने चारैतिरबाट खाल्टालाई छेक्ने प्रबन्ध मिलाउनुपर्छ । छेकबारमा रातमा टल्किने टेप टाँस्नपर्छ । निर्माण कार्यमा कामदारलाई न्युनतम सुरक्षा उपकरण र वातावरण उपलब्ध गराउन नसक्ने कम्पनीलाई कारबाही गर्नुपर्छ । सबैलाई आफ्नो जिम्मेवारी बहन गर्न कानुनी रूपमै बाध्य पार्नुपर्छ ।

संसारका ठूलठूला निर्माण योजना न्युन जनशक्तिको क्षतिबाट सम्पन्न भएका उदाहरण प्रशस्तै छन् । अग्लो भवन बुर्जखालिफा निर्माणका क्रममा एक जनाको ज्यान गयो । दुई वर्षअघि सम्पन्न अद्भुत पनामा नहर विस्तार आयोजनामा नौ वर्षको अवधिमा सात जनाको मृत्यु भयो । स्वीटजरल्यान्डले बनाएको ५७ किलोमिटर लामो रेल सुरुङ निर्माण क्रममा नौ जनाको मृत्यु भएको थियो । हामी पनि काठमाडौं–निजगढ द्रुतमार्ग, भेरी–बबई डाइभर्सन, बूढीगण्डकी, पश्चिम सेती र कर्णाली जलविद्युत जस्ता ठूला आयोजना निर्माण गर्ने क्रममा छौं । लामा–लामा रेलमार्ग निर्माण गर्ने कुरा छ । स्वास्थ्य र सुरक्षाको मापदण्ड बनाएर कडाइका साथ लागु गर्ने हो भने निर्माण कार्यमा दुर्घटना न्युन गर्न सकिन्छ । निर्माण कार्य सुरक्षित उद्योग बन्न सक्छ ।

निर्माण व्यवस्थापनको महत्त्वपूर्ण पक्ष निर्माण सुरक्षा हो । सरोकारवाला निकायहरू निर्माण सुरक्षाप्रति सम्वेदनशील हुनुपर्छ । यसले निर्माणकार्य बेलैमा पूरा गर्न पनि सहयोग गर्छ ।

सिभिल इन्जिनियर शर्मा र कार्की क्रमश: बेलायत र अमेरिकामा कार्यरत छन् ।