कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२३.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १३४

लिंगपूजा र यौनहिंसा

मैले पढेका, सुनेका धार्मिक–पौराणिक प्रसंगमा ईश्वर तथा शिवलिंगको सन्दर्भ पितृसत्ता र यौन उत्पीडनसँग कहीँकतै जोडिएको पाएकी छैन ।
साधना प्रतीक्षा

काठमाडौँ — महिला तथा बालिका यौनजन्य हिंसाले आक्रान्त भइरहेका बेला शिवलिङ्ग र लिङ्गपूजालाई नारी उत्पीडन तथा यौन हिंसासँग जोडेर केही अभिव्यक्ति आए । सामाजिक सञ्जाल तथा केही पत्रिकामा विचारका रूपमा प्रस्तुत यस्ता अभिव्यक्ति आपत्तिजनक मात्र नभएर हास्यास्पद पनि देखिए ।

लिंगपूजा र यौनहिंसा

हिन्दु सनातन परम्पराको मूलसम्म नपुगी लहैलहैमा लागेर कुनै व्यक्ति विशेषका व्यक्तिगत गतिविधिमाथि टिकाटिप्पणी गर्न प्रस्तुत यस्ता अभिव्यक्तिले कसैलाई उत्तेजित र आक्रोशित मात्रै बनाउँछ । यसले सामाजिक परिवर्तन ल्याउन सक्दैन । आफूलाई महिला हक–अधिकारप्रति संघर्षरत भन्ने पक्षबाट महिलाले आ–आफ्नो धार्मिक–सांस्कृतिक आस्था अनुरूप गर्ने व्यक्तिगत कार्यप्रति यसरी नकारात्मक टिप्पणी गर्नु शोभनीय देखिँदैन ।

हिन्दु सनातन परम्परामा आस्थाको उच्चासनमा अवस्थित शिवलिङ्ग न यौनिक आधारमा पुलिङ्गको प्रतीक हो, नत लैङ्गिक दृष्टिले पितृसत्ताको प्रतीक । ज्योतिर्लिङ्ग उत्पत्तिको कथा–प्रसङ्गमा जाने हो भने यो आदिशक्ति हो, जसको आदि र अन्त्य छैन । सिद्ध योगीहरूले साधनामा मग्न भएर यही ज्योतिस्वरूप ईश्वरको अनुभव गरी परमानन्दमा लिन हुन्छन् र उनीहरू सांसारिक माया–मोह तथा मान–अपमानभन्दा पर हुन्छन् । यस्तो दिव्य ऊर्जाको केही अंश हरेक मानिसमा हुन्छ भने त्यसलाई जाग्रित गर्न सक्नु र नसक्नुमा त्यसको उपयोग र निस्प्रयोग निर्भर गर्छ । मानव भएर संसारमा आएर पनि दिव्य चमत्कार गर्न सफल महापुरुष यसैका उदाहरण हुन् ।

म न कुनै धर्म–संस्कृतिको ज्ञाता हुँ, नत धार्मिक व्याख्याता । तर मैले पढेका, सुनेका र हेरेका केही धार्मिक–पौराणिक प्रसङ्गमा ईश्वर तथा शिवलिङ्गको सन्दर्भ पितृसत्ता र यौन उत्पीडनसँग कहीँ कतै जोडिएको पाएकी छैन । पुरानो तथा पवित्र हिन्दु परम्परालाई पछि विकसित कर्मकाण्डीय संस्कृतिले अपव्याख्या गर्दागर्दै आलोच्य बनाएको छ । सृष्टिको आरम्भको कथामा हिरण्यगर्भ अर्थात् जहाँबाट त्रिदेवको उत्पत्ति भएको मानिन्छ, त्यो पराआदिशक्ति महाकाली थिइन् । उनले ब्रह्मा र विष्णुलाई आफ्नो एक–एक अंश प्रदान गरेर लक्ष्मी र सरस्वती स्वरूप नारीशक्तिका रूपमा साथ दिइन् ।

शिवसँग आफू स्वयम् सतीका रूपमा जन्मेर साथ दिइन् । यस्ता कथालाई भ्रामक तरिकाले प्रचार गरिएको छ । उदाहरणका लागि, त्रिदेवमध्ये ब्रह्माको पूजा गरिँदैन । त्यसको कारण हो, आरम्भमै उनले आफू श्रेष्ठ ठहरिन झुटो बोलेका थिए । कथा अनुसार ब्रह्मा र विष्णुको उत्पत्ति एकैसाथ भएपछि दुवैबीच को श्रेष्ठ भन्ने विवाद बढ्यो । एउटा ज्योतिपुञ्जबाट ज्योतिर्लिङ्गको उत्पत्ति भएर ती दुईमध्ये ब्रह्मालाई त्यसको टुप्पो र विष्णुलाई फेद पत्ता लगाउने जिम्मेवारी दिए । जसले त्यसमा सफलता प्राप्त गर्छ, उही श्रेष्ठ ठहरिने र अर्कोले उसको पूजा गर्नुपर्ने सर्त राखियो ।

ब्रह्मा अकाशिँदै अनन्त उचाइमा पुगे भने विष्णु पातालिँदै अनन्त गहिराइमा पुगे, तर कसैले पनि ज्योतिर्लिङ्गको फेद–टुप्पो पहिल्याउन सकेनन् । ब्रह्माले सोचे, यति उचाइमा आएँ, मैले टुप्पो पत्ता नलगाएको देख्ने साक्षी को छ र ? अत: उनले केतुकीको फूललाई आफ्नो सफलताको साक्षी बनाएर आफूले सो लिङ्गको टुप्पो पत्ता लगाएको दाबी गरे । विष्णु फेद पत्ता लगाउन नसकेको सत्य स्वीकार गर्दै ब्रह्माको पूजा गर्न राजी भए ।

त्यसपछि ज्योतिर्लिङ्गबाट शिव प्रकट भएर ब्रह्माले झुटो बोलेका कारण उनको पूजा नहुने श्राप दिए । केतुकीको फूलले झुटको साथ दिएको हुँदा श्रापको भागी भएकाले शिवको पूजामा त्यसलाई चढाइँदैन । यसले अपराध गर्ने तथा त्यसलाई साथ दिने दुबै दण्डनीय हुन्छन् भन्ने देखाउँछ । तर यस्तो प्रसङ्गको भ्रामक प्रचार गरी ब्रह्माले आफ्नी छोरी सरस्वतीलाई कामभावले पिछा गरेको हुनाले उनको पूजा नगरिएको भन्ने गरिन्छ । यस्ता अन्य प्रसङ्ग पनि अपभ्रंश गरी प्रस्तुत गरिएका छन् ।

भनिन्छ, साकार ईश्वर काल्पनिक कथाका पात्र हुन् । त्यसो हो भने किन ईश्वरको सकारात्मक छवि कल्पना नगरेर नकारात्मक प्रचार गरिन्छ ? जब पुस–माघ आउँछ, ‘स्वस्थानी व्रत कथा’जस्तो प्राथमिककालीन गद्याख्यानका आधारमा बलात्कारी विष्णु, छली महादेव आदि भन्दै बहस चलाइन्छ ।

तीज आउँदा यौनहिंसा र पितृसत्ताको प्रतीक शिवलिङ्ग भन्दै शिवपूजा र धार्मिक आस्थाप्रति प्रहार गरिन्छ । यथार्थमा कुनै पनि धर्मले हिंसालाई प्रेरित गर्दैन, कुनै पनि ईश्वरले बलात्कारलाई प्रोत्साहन गर्दैन । धर्म र ईश्वर सदा कल्याणकारी हुन्छ । सागर मन्थन तथा महादेवले सृष्टिको रक्षार्थ हलाहल विषपानको प्रसङ्गले यही यथार्थ पुष्टि गर्दैन र ? धर्म मानिसलाई अनुशासन र नैतिक घेरामा राख्ने अंकुश हो ।

सामाजिक सुव्यवस्थाका लागि सही अर्थको धार्मिक मूल्य–मान्यता र आस्था आवश्यक हुन्छ । हिन्दु सनातन परम्परामा नारीको स्थान सदैव उच्च तथा वन्दनीय शक्तिका रूपमा देखिएको छ । यसको प्रमाण शक्तिपूजाको परम्परा हो । स्वयम् महादेवले पार्वतीलाई आफ्नो शक्ति अनि अस्तित्व मान्दै ‘शक्तिबिना शिव केवल शव हो’ भनेका प्रसङ्ग पाइन्छन् । हामी यस्ता प्रसङ्गको प्रचार गर्दैनौँ ।

नारीलाई होच्याइएका, उनीहरूमाथि अन्याय गरिएका प्रसङ्गका आधारमा समग्र हिन्दु सनातन परम्परामाथि प्रहार गर्छाैँ । यसले समाजमा असष्णिुतालाई प्रोत्साहित गर्दै साम्प्रदायिक विद्वैष फैलाउने यथार्थतर्फ पनि सचेत हुनु आवश्यक देखिन्छ । समाजशास्त्रीय दृष्टिकोणबाट हेर्ने हो भने ईश्वर सम्बन्धी मान्यता समाज निर्मित हो । उही ईश्वर कहीँ शाकाहारी हुन्छ भने कुनै समाजमा मांसाहारी । कुनै समाज–संस्कृतिमा भगवानलाई दूधमात्र चढाइन्छ भने कुनै संस्कृतिमा मदिरा ।

कसैलाई पूजाआजा नगरी पानी पनि नपिउने बानी होला । कसैलाई पूजा तथा ईश्वरमा विश्वास नहोला । यसो भन्दैमा अरूले पुज्ने मूर्तिमा हिलो छ्याप्ने अधिकारको दाबा भने गरिनु हुँदैन । कसैलाई हातभरि चुरा र गलाले धान्न नसक्ने पोते लगाउन मन लाग्ला । कसैलाई रित्तो हात र खाली गला हिँड्न मन लाग्ला । कुनै विवाहित स्त्री रुद्राक्ष धारण गरेर हिँड्न रुचाउलिन् । यो व्यक्तिगत स्वतन्त्रताको कुरा हो । समाजमा असर नपारुन्जेल व्यक्तिगत क्रियाकलाप आलोचनाको विषय बन्नु हुँदैन । किनभने मान्छेको व्यक्तिगत तथा सामाजिक दुबै भूमिका हुन्छ ।

यौन हिंसा न्यूनीकरणका लागि कानुनी प्रावधान र कारण खोजी जरुरी देखिन्छ । कुन सामाजिक–सांस्कृतिक परिवेश, कस्तो आर्थिक तथा शैक्षिक अवस्था र कुन भौगोलिक परिवेशमा यस्ता घटना बढी हुने गरेका छन्, पहिचान हुनुपर्छ । कस्तो परिवेशका महिला तथा किशोरी यौनहिंसा विरुद्ध कानुनी उपचार नखोजी घटनालाई लुकाउन बाध्य हुन्छन् ? यौन हिंसाका सन्दर्भमा व्यक्ति तथा समाज मनोविज्ञानको खोजी र पहिचान पनि आवश्यक हुन्छ । कारण पहिल्याएर मात्र समस्या समाधान सहज हुन्छ । कसैको आस्थामाथि प्रहारले मात्र समस्या समाधान हुन सक्दैन ।

यसै सन्दर्भमा महिला तथा बालबालिका मन्त्रालय तथा त्यस मातहतका सरोकारवाला निकायले यौनजन्य हिंसा न्यूनीकरणका लागि हालसम्म तय गरेका नीति तथा तिनको कार्यान्वयनको खोजी हुनुपर्छ । सरकारी तथा गैरसरकारी संथाद्वारा भए–गरिएका कार्यको मूल्याङ्कन र प्रभावकारिता अनुगमन पनि उत्तिकै आवश्यक छ । नाराले मात्र परिवर्तन सम्भव हुँदैन । ठोस कार्यक्रम र त्यसको प्रभावकारी कार्यान्वयन चाहिन्छ ।

जहाँका महिला उत्पीडन विरुद्ध सर्वप्रथम मैदानमा उत्रिएका थिए, त्यहाँ लिङ्ग पूजाको संस्कृति थिएन । उनीहरू न पुरुष श्रेष्ठतालाई शिरोधार्य गरेर व्रत बस्थे, नत पुरुषका हातको टीका नै थाप्थे । त्यस्तो समाज र संस्कृतिभित्र पनि उनीहरू केबाट शोषित–पीडित भए ? यथार्थमा उनीहरूको उत्पीडनको कारक धर्म नभएर पुरुषप्रधान सामाजिक संरचना र त्यसैले निर्माण गरेको सांस्कृतिक मान्यता थियो ।

मन्दिर, मस्जिद, चर्च वा गुम्बा जहाँ रहे पनि, ईश्वर, खुदा, गड वा गुरु जुन रूपमा मानिए पनि भगवान सदा कल्याणकारी हुन्छ । कुनै पनि धर्मले हत्या–हिंसा, विभेद र उत्पीडनलाई प्रश्रय दिँदैन । जस्तै– मन्दिरमा पशुबलि दिएर कल्याणको कामना गर्नु भगवान निर्देशित नभएर निश्चित समाजले निर्माण गरेको संस्कृतिमात्र हो । धर्म र यौन हिंसाका बीचमा कुनै सम्बन्ध देखिँदैन ।

धर्म र ईश्वरलाई आफू अनुकूल व्याख्या गर्ने धर्मभिरु तथा त्यसलाई अन्धानुकरण गर्ने अपरिपक्व मानसिकताका कारण हाम्रो सनातन परम्परा र आस्थामाथि प्रहार भैरहेको छ, जुन निन्दनीय छ ।

प्रकाशित : भाद्र ७, २०७५ ०७:४९
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?