इतिहासको दौड र मनोग्रन्थि

ओझेलमा पर्दै गएका तर पछि फेरि आउन सक्ने वा आउने मुद्दाका बहसका छलफल त्यति हुँदैनन् । यौन हिंसा र हत्याका शृङ्खला अति चिन्ताका विषय हुन्, जसको बहसमा अपराधीहरू अदृश्य हुंँदै जानु, जासुसी उपन्यासमा जस्तो ती शंकाका घेराभित्रका न्यारेटिभमा मात्र वर्णन हुँदै जानु, अमूर्त विषय बन्दै जानु धेरै चिन्ताको विषय हो ।

नेपालमा विचारका बहसको मानक दुई आयामिक हुन्छन् । यथार्थ भने तीन आयामिक र जटिल बन्दै गएको छ । दुई आयामिक बहसमा एमाले र माओवादी धारका कमिनिष्टहरू थिए, ती एक भएर तिनका सरकार बनेका छन् । बाँकी अर्को दुई आयाम भनेको कांग्रेस र कमिनिष्टकै द्वैत इतिहास हो ।

तर त्यो संस्कारमा पनि परिवर्तन भएको देखिंँदैछ । हिन्दु राज्यवादी र धर्म निरपेक्षवादीका बहसमा त्यस्तै द्वैतता छ । त्यसैगरी संघीयता र एकल राज्यवादी संविधानको बहसको द्वैतता पनि छँदैछ । मलाई लाग्छ, धर्म वा निरपेक्षता, संघीय र संघीयता विरोधी बहस धेरै मात्रामा बहसमै सीमित रहन सक्ने राजनीतिक चेतना देखिए । तर ती बहस भइरहनु धेरै आवश्यक कुरा हो ।

बहसले प्रजातान्त्रको चरित्र देखाउँछ । सबैभन्दा विचार गर्नुपर्ने बहस भनेको नेपालका कमिनिष्ट अनि तिनको प्रतिरोधी शक्ति बीचको द्वन्द्वका विषयको हो । नेपालको कमिनिष्ट दलका कमिनिष्ट विरोधी नै भन्ने खास दल छैनन्, किनभने नेपालका कमिनिष्टहरू पहिलेदेखि र मलाई स्व. मित्रलाल सुवेदी दाजुले स्कुल पढ्ने वयदेखि व्याख्या गरेका कमिनिष्ट नै होइनन् । ती अब छैनन् । त्यसैले लौ कमिनिष्ट भएकोले यिनका विरोधीले कामै गर्न दिएनन् भन्ने तर्कको अब कुनै तुक छैन । त्यसो गर्नु पुरानो शास्त्रलाई नयाँ भाष्यमा राखेर पुराण सुनाउने बानीको नैरन्तर्य हो ।

तर एउटा अर्को यथार्थ भने छ । त्यसको कहीं कतै व्याख्या भेटिंँदैन । त्यो सूक्ष्म सामाजिक मनोविज्ञानको विषय हो, बृहत्तर सामाजिक न्युरोसिसको विषय हो । त्यो भयानक परिवर्तनको विषय हो, जसमा नेपालका कमिनिष्टहरूले ठूलो भूमिका खेलेका छन् । नेपाली कांग्रेसको पनि त्यसमा ठूलै भूमिका छ । तर सबैभन्दा धेरै ठूला उथल–पुथलका कारक कमिनिष्टहरू नै हुन् ।

त्यसमा गणतन्त्र पनि पर्छ । कमिनिष्ट पनि माओवादी र एमाले भनेर चिनिनुपर्छ । त्यसैले हिजोसम्मको सामाजिक संरचनामा द्वन्द्वका जोडी तत्त्व प्रस्ट थिए–राजतन्त्र बनाम गणतन्त्र, एकतन्त्र बनाम लोकतन्त्र, सामन्ती समाज बनाम परिवर्तनकारी समाज । तर ती दुई द्वन्द्वरत तत्त्वका विखण्डन कसरी भए र त्यस्ता परिवर्तनले कति समय लियो भन्ने कुरामा हामीले विचार गरेका छैनौं ।

विश्वविद्यालयमा सामाजिक मनोविज्ञानशास्त्री एकजना पनि भेटिंँदैनन् । राजनीतिशास्त्रीहरूले लेख्ने र बोल्ने विषय अत्यन्त कालिक र अखबारी बन्दै गएका देखिएका छन् । त्यसैले त्यतातिर तिनका पनि ध्यान गएका देखिंँदैनन्, अथवा लगभग त्यस्ता विश्लेषण भएका छैनन् ।

जब विश्वमा नै चाखको विषय, कतै चिन्ताको विषय बनेको नेपालको माओवादी आन्दोलन ७ दलसँग इतिहासमा बृहत शान्ति सम्झौता गरेर राजनीतिमा आयो, त्यसले नेपालको राजनीतिक मानक नै हल्लायो । दृष्टिहरू परिवर्तन भए । बाहिर पनि हल्लिए । मैले त्यो कालमा बाहिर सेमिनारमा गएका बेला त्यतातिर यो कुराको प्रभाव देखेंँ ।

दिल्लीमा त म आफैं स्वतन्त्र छलफलमा उठ्नपर्ने परिस्थितिमा परेंँ । यतै लेखेको छु । नेपालमा यो सबै उपलब्धि मानेर बोल्ने गरेका मेरा अनुभव छन् । मे २६, २००६ को दिन विश्व नाट्य संस्था आईटीआईको एकतिसौं सम्मेलनमा मनिलामा मेरो कार्यपत्र थियो । प्रस्तुतिपछि अनेकौं प्रश्न आए । मेरो कार्यपत्रसँग असम्बन्धित प्रश्नहरू आए ।

ती नेपालको राजनीति, खासगरी माओवादी आन्दोलन र शान्तिको बहसमाथि केन्द्रित थिए । मैले आफ्नै किसिमले उत्तर दिएँ, अनि भनेँ, यो मेरो विषय होइन । लाग्यो, सत्य कुरा भनिन, किनकि नेपालको परिवर्तनको बहस सबैको विषय थियो । पछि नोभेम्बर २१, २००६ मा बृहत शान्ति सम्झौता भयो ।

तर त्यो बेला नेपालमा भइरहेको बहसले फिलिपिन्समा पनि तरङ्ग ल्याएको थाहा पाएर खुसी र किञ्चित चकित पनि परेको थिएँ । त्यसको केही घन्टापछि मलाई फिलिपिनो थिएटरका पहिल्यै चिनिसकेका दुई युवा आएर भने, ‘तपाईंलाई भेट्न फिलिपिनो सायद माओवादी कम्युनिष्टका व्यक्ति आएका छन्, हामीले पर्खाएका छौं, जौं ।’ म विलखबन्द भएँ । कसैलाई सोध्ने पनि कुरा भएन ।

त्यो सम्मेलनमा भाग लिन अमूक संस्थातर्फबाट डा. हर्क गुरुङकी छोरी प्रतिभाशाली महिला हिमाली गुरुङ आएकी थिइन् । तिनलाई सोध्नुपर्‍यो भन्ने ठानेर खोजेंँ । गइसकेकी रहिछन् । मैले उनीहरूलाई भेटेंँ । मोरो लिबरेसन फ्रन्टसँग सम्बन्धित थिए क्यारे उनीहरू । अहिले प्रतिबन्धित छैनन् । मैले भनेँ, म कुनै दलको मानिस होइन, एक थिएटरकर्मी हुँ, म जान्दिन । तर उनीहरूले पत्याएनन् । ती तीनजना बुद्धिमान, शान्त र आकर्षक बोली भएका मानिस थिए । निकै कुरा गर्‍यौं ।

तिनीहरूलाई नेपालको राजनीति थाहा थियो । तिनीहरूलाई माओवादी शान्ति गर्न लागेका छन् भन्ने कुराले तानेको थियो । मेरो निजी विचार हो भन्दै मैले भने, ‘अबको शक्ति भनेको शान्ति सम्झौता हो । त्यसबाट जन्मिने राजनीति नेपालको गतिशील र गणतन्त्रात्मक हुनेछ ।’ कुरा निकै मिलाएछु । त्यसो भन्दा गौरवान्वित भएको थिएँ । पछि २१ नोभेम्बर २००६ मा शान्ति सम्झौता भयो । मैले ती मानिसलाई बिर्सिन सकिन ।

पछि नेपाली माओवादीहरू अनेकौं परिवर्तनभित्र पसे । तिनका गणतन्त्रका नारा अरू दलले पनि माने । तिनले सरकार बनाए, छोडे, बनाए, छोडे । चुनावमा भाग लिंँदै जाँदा कम भोट ल्याए । पछि एमाले नामको सबभन्दा ठूलो कमिनिष्ट र लोकतन्त्रात्मक दलसँग ऐक्य गर्ने अभियान चल्यो ।

त्यही बेला प्रचण्डले भने– हामीले त जसरी पनि एमालेसँग ऐक्य गर्नैपर्छ । हामी त पुल तरेर आइसक्यौं, फर्केर जाने पुल भत्किइसक्यो । बाटो छैन । मैले त्यो बेला मनिलामा भेटेका ती शान्तिको मोडल खोजिहिँंडेका भुक्तभोगी कमिनिष्ट मानिसलाई सम्झेंँ । म अरू कुरा लेख्न चाहन्न, ठाउँ पनि छैन, तर यहाँ मैले उठाउन खोजेको कुरा संक्षिप्तमा राखिहाल्छु ।

नेपालमा अरू देशका लामा इतिहासका घटना यो शताब्दी र अघिल्लो शताब्दीका १० वर्षमा पूरा गरेछौं, हामीले । यत्रा क्रान्तिकारी, लोकतन्त्रवादी र अरूका सम्झौताले संविधान बन्यो । पहिचान र क्षेत्रका अधिकारका कुरा उठे । बहस चलेकै छन् ।

यस बीचमा धेरै छलफल भए, घटना भए । यो सबै कुराले अनि पुँजीको खेल र मोहले, राजधानी केन्द्रित चरित्र र कमिनिष्ट र बुर्जुवाका अन्तररेखा कतिपय विलिन हुँदै गएकोले, क्रान्ति र परिवर्तनलाई सहयोग गर्ने गरिब र टाढाका जनता उपेक्षित हुँदै गएकाले (‘केसी, गान्धी र माक्र्स’मा लेखेका छौं, यसै स्तम्भमा), नेपाली कांग्रेसजस्तो लोकतन्त्रवादी दल दिसाहीन भएकोले, समाजमा अलिक धन र हतियार अनि अराजक अवस्थाको फाइदा लिने अवसर खुलेकाले उन्मत्त भएका कानुनी मर्यादा पालन नगर्नेहरू, शक्तिमा बस्नेहरू, रक्षा गर्न बस्नेहरूका विभेद हराउँदै गएकाले यो समाजमा अहिले नराम्रा घटना भएका हुन् ।

नेपालको इतिहासले दुम्बु तोडेर छोटै समयमा माइल पार गर्दा जन्मेका–भत्केका मनोग्रन्थिहरूले काम गर्दैछन् । यो बेला धेरै कुशल, इमानदार नेता, शासक दल, विरोधी दल र नागरिक, लेखकको आवश्यकता छ । भेटिएको छैन ।

यही बेला प्रधानमन्त्रीले एउटा भाषणमा विस्मयले रञ्जित बोलीमा बोलेको सुनेँ । तिनले भने, ‘अहिले समाज नैतिक ह्रासको अवस्थातिर गयो ।’ धेरै अर्थहरू तँछाड–मछाड गर्दै निस्केको अनुभव गरेंँ । तर यसको मूलकारण बुझ्न अहिले कसैले समाजको माथि भनेजस्तो दौडको कारणमाथि ध्यान दिनसकेको देखिएन ।

मिडियामा अहिले कहिल्यै अनुभव नगरिएका द्वन्द्वका कथाहरू आइरहन्छन् । अर्को विषय भ्रष्टाचार र ठेक्कापट्टाले टक्क रोकिएको समयको चित्रण हुन्छ । घटनाका चरित्र साधारणदेखि भयानकसम्म छन् । संहिताका फौजदारी र देवानी चरित्रमाथि बहस भइरहेका छन् । चिकित्सक, आम सञ्चारधर्मी, महिला अधिकार अभियन्ता र सुरक्षाकर्मीहरू सबैले ऐनमा संशोधनका निम्ति आफ्ना तर्क राखेका छन् ।

सबै कुरा निराकरण गर्ने थलो संसद् हो, जहाँ विशाल हलमा यताउता छरिएर बसेका सांसदहरू देखिन्छन् । त्यहाँ खासै हतार, जोश र इतिहासको पहिलो अध्याय रचना गर्न बस्नेका अभिव्यक्ति देख्न सितिमिती पाइँदैन । तर एउटा कुरा सबैले मान्नुपर्छ– यो परिवर्तनको काल भएकोले माथि भनेका हलचलहरू हुनु स्वाभाविक हो । तर नैतिक ह्रासको विषय जटिल छ ।

कतै हतार–हतार दौडेका इतिहासले जिम्मा दिएका र बनाउने मानिसहरू थकान मार्ने ग्रन्थिले ग्रसित हुनलागेका त होइनन् ? सम्झेर झसङ्ग हुन्छौं ।