बालुवा–गिट्टीको बजार

भौतिक पूर्वाधार निर्माणमा हामीलाई धेरै प्रकारका निर्माण सामग्री चाहिन्छ । तर यो आलेख गिट्टी र बालुवामा मात्र सीमित छ । यी सामग्रीको उपलब्धता र व्यस्थापनका विषयमा यहाँ चर्चा गरिएको छ ।

हामीकहाँ गिट्टी र बालुवाको बजार राम्रो छ । भौतिक पूर्वाधार निर्माणमा धेरै काम बाँकी रहेकाले आउने दिनमा यो बजारले झनै महत्त्व पाउने निश्चित छ । यो बजार छिमेकी देश भारतमा अझ व्यापक छ । भारतका प्राय: सबै प्रदेशमा बालुवाको अभाव छ । केरला, तमिलनाडु र कर्नाटका राज्यले आन्तरिक स्रोतले नपुगेर मलेसिया र कम्बोडियाबाट वर्षेनि अर्बांै टन बालुवा आयात गर्छन् । यसले नेपालले भारतलाई बालुवा निर्यात गरेर प्रशस्त विदेशी मुद्रा आर्जन गर्न सक्छ र भारतसंँगको व्यापार घाटा पनि केही हदसम्म घटाउन सक्छ भन्ने देखाउँछ । तर यो मौकाको फाइदा उठाउन हामी तयार छौं त ?

गिट्टी र बालुवाको फस्टाउँदो बजारले थुप्रै क्रसर उद्योग खुलेका छन् । त्यसबाट राज्यले राजस्व प्राप्त गरिरहेको छ । हजारौंले रोजगारी पाएका छन् । तर यो व्यवसायले भौतिक वातावरणलाई तहस–नहस पारेको छ । कैयौं उत्खनन स्थल वरिपरि बाढी, पहिरो, पानी र वायु प्रदूषणको जोखिम बढेको छ । पर्यावरणीय प्रभाव मूल्यांकन कागजमा सीमित भयो । धेरै सर्वसाधारणले अनाहकमा खेतीयोग्य जमिन गुमाए । बसाइँ सर्नुपर्‍यो । क्रसर उद्योगहरूले निम्त्याएको वातावरणीय ह्रास नियन्त्रणमा लिन र सुधार्न गर्न विज्ञ, नागरिक समाज र सर्वोच अदालत सहितले सरकारलाई ताकेता गरे । तर यो व्यवसाय वैध–अवैध रूपमा चलिरहेको छ । यो व्यवसायलाई वातावरणमैत्री, रोजगारमुखी र विकास सहयोगीका रूपमा व्यवस्थित गर्नु टड्कारो खाँचो भएको छ ।

बग्ने क्रममा नदीले बाटामा भेटिएका ढुंगा फुटाउँछ, टुक्र्याउँछ र बगाउँछ । पानीसंँग बग्दै जाँदा ती ढुंगा आपसमा ठोक्किएर र भुइँमा घस्रिएर पुन: टुक्रिन्छन् र गिट्टीका रूपमा बगरमा थुप्रिन्छन् । पानीले बगाउँदै लाने क्रममा ढुंगामा भएको चुच्चो या खस्रो भाग खिएर जान्छ । तिनीहरू आलुजस्तै गोलो हुन्छन् । नदीले बाहेक अरु कुनै पनि प्राकृतिक प्रक्रियाले यस्तो गोलो गिट्टी बनाउँदैन । यी गिट्टी बाढी आएका बेला बगेर तल्लो तटीय क्षेत्रतिर जाँदा अझ टुक्रिन्छन्, खिइन्छन् र बालुवामा परिणत हुन्छन् । बालुवा पनि पानीले बगाउँदै लाँदा खिएर झन् सानो टुक्रा (चिम्ट्याइलो माटो) मा परिणत हुन्छ । यसरी नदीले चट्टानका ठूलठूला टुक्रालाई बगाउँदै लाँदा गिट्टी, बालुवा र चिम्ट्याइलो माटोमा परिणत हुँदै जान्छ ।

भौगर्भिक शक्तिसँंग तादात्म्य मिलाउने क्रममा नदीले बगाउँदै ल्याएका गिट्टी, बालुवा, माटो बगरमा थुपारिन्छन् । यस क्रममा नदीले आफ्नो बाटो पनि बारम्बार बदल्छ । बगर जहाँको त्यहीं रहन्छ । यस्तै प्रक्रियाका कारण नदीले लाखौं वर्ष अगाडि थुपारेका अर्बार्ंै टन माटो, बालुवा र गिट्टीले तराई, दुन उपत्यका र पहाडी उपत्यका भरिएका छन् । तिनै पुराना बगरमा हामीले एकातिर खेती गरिरहेका छौं भने अर्कातिर बालुवा र गिट्टी पनि उत्खनन गरिरहेका छौं । त्यो पनि दिन दुई गुणा रात चार गुणाका दरले ।

नदीले बालुवा र गिट्टी आफ्नो बहाव क्षेत्रमा थुपार्नुको अर्थ नदी त्यो ठाउँको भौगर्भिक वातावरणसंँग मिलेर बग्न चाहन्छ । बहाव क्षेत्रको माटो उत्खनन गर्नु भनेको नदीको प्राकृतिक सन्तुलन खलबल्याउनु हो । एउटा ठूलो प्राकृतिक शक्तिलाई बिच्क्याउनु हो । नदीको बहाव क्षेत्रबाट खाल्टो खनेर हामी जति ढुंगामाटो निकाल्छौं, ठिक त्यति नै माटो नदीले आफ्नो माथिल्लो तटीय क्षेत्रमा कटान गर्छ र हामीले पारेको खाल्टो पुर्छ । तल्लो तटीय क्षेत्रमा बालुवा–गिट्टी उत्खनन गर्दा माथिल्लो तटीय क्षेत्रमा नदीले भयानकसँंग कटान गर्छ । बाढी–पहिरोको प्रकोप बढ्छ ।

नदीको बहाव क्षेत्रबाट बालुवा–गिट्टी ननिकाल्ने त ? हो, नदीको बहाव क्षेत्र नछुनु उत्तम हो । छुनैपर्ने भए नदीको उद्गम स्थलदेखि अर्को नदीसंँग मिसिएको संगम स्थलसम्म भूगर्भविद, जलविज्ञानविद र मौसम विज्ञानविद सम्मिलित विज्ञको समूहमार्फत अध्ययन गराउनुपर्छ । उनीहरूले सिफारिस गरेको स्थानबाट मात्र उनीहरूले नै तोकेको वार्षिक परिमाणभन्दा बढी नहुनेगरी उत्खनन गर्न सकिन्छ । यसरी उत्खनन गरेको निर्माण सामग्रीको परिमाण सीमित हुने हुनाले राष्ट्रिय बजारको माग पुरा गर्न सक्तैन ।

नदीका पुराना बगरबाट बालुवा–गिट्टी उत्खनन गर्न सकिन्छ, तर पुराना बगरमा खेतीपाती र गाउँबजार छन् । खेतीयोग्य जमिन र गाउँबस्ती भएका र भविष्यमा घडेरीका रूपमा प्रयोग हुनसक्ने ठाउँलाई सुरक्षित राख्नुपर्छ । त्यस बाहेकको पुरानो बगरबाट कानुन र विज्ञको सल्लाह अनुरुप प्रविधि प्रयोग गरेर बालुवा–गिट्टी उत्खनन गर्न सकिन्छ । यो उपायले अन्तरिक मागलाई केही वर्ष धान्छ । भारतमा भएको बजारलाई यसले धान्न सक्तैन । त्यसो भए छिमेकमा भएको सुगम बजारलाई उपेक्षा गर्ने ?

आन्तरिक बजारलाई दीर्घकालसम्म धान्ने, निर्यात गरेर विदेशी मुद्रा आर्जन गर्ने र उत्खनन गरिएको खानी क्षेत्रको पनि भविष्यको उपयोगलाई ध्यानमा राखेर निर्माण सामग्री उत्पादन गर्ने हो भने अरु स्थान खोज्नुपर्छ । अर्थात् निर्माण सामग्री उद्योगको दीर्घकालीन व्यवस्थापन गर्न नदीले प्राकृतिक तवरले उत्पादन गरेका बालुवा र गिट्टीलाई छाडेर चट्टानले बनेको पहाडतिर जानुपर्छ । सुहाउँदिलो प्रविधि प्रयोग गरेर पहाडबाट निकालेको चट्टानलाई मेसिनले टुक्र्याएर बालुवा र गिट्टी उत्पादन गर्नुपर्छ । यो उद्योग बृहत रूपमा सञ्चालन गर्नुपर्ने भएकाले राज्यले नीतिगत निर्णय लिनुपर्छ ।

पहाडलाई मनपरी काट्नु भनेको विपद् निम्त्याउनु हो । चुरे क्षेत्रका पहाडलाई प्रयोग गर्नै मिल्दैन । किनभने त्यहाँ पहाड बन्ने भौगर्भिक प्रक्रिया सक्रिय छ । यो पहाड तराईमा पर्ने मनसुनी वर्षा, तराईको भूमिगत जल र भौगर्भिक एवं जैविक विविधतासंँग पनि गाँसिएको छ । चुरेको दाँजोमा महाभारत पर्वत र हिमाली क्षेत्रका पहाड स्थिर र मजबुत छन् । तिनीहरूलाई प्रयोग गर्न सकिन्छ । यसमा स्थानीय, प्रादेशिक र संघीय सरकारबीच सघन छलफल गरी नीतिगत निर्णय लिनुपर्छ, कानुन बनाउनुपर्छ ।

निर्माण सामग्री उत्पादनमा प्रयोग गर्न सकिने पहाड भौगर्भिक अध्ययनबाट पहिचान गर्नुपर्छ । त्यसपछि वातावरणीय प्रभाव मूल्यांकन गरेर मात्र काम अघि बढाउन सकिन्छ । धेरै ठाउँमा उद्योग खोल्नुभन्दा प्रत्येक प्रदेशले कम्तीमा आउने २५ वर्षसम्मका लागि पुग्नेगरी एउटा ठूलो क्षेत्रमा उद्योग स्थापना गर्नुपर्छ । यसले वातावरणका साथै अरु भौतिक पूर्वाधार पनि व्यवस्थापन गर्न सजिलो हुन्छ । यो कार्यले वैदेशिक लगानी पनि आकर्षित गर्नेछ । यसो गर्नसके एकातिर हाम्रा नदीहरूको संरक्षण हुनेछ भने अर्कातिर स्वदेशमै रोजगारी सिर्जना हुनेछ । खानीको काम सकिएपछि सुविधा सम्पन्न एकीकृत बस्ती बसाउन सकिन्छ ।

लेखक त्रिचन्द्र क्याम्पस, भूगर्भशास्त्र विषयका प्राध्यापक हुन् ।