कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२५.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १४२

मदन दाइको शताब्दी यात्रा

अभि सुवेदी

काठमाडौँ — एक शताब्दीमा झन्डै ८० वर्ष सक्रिय भएर जीवन र जगत भोग्ने मदनमणि दीक्षित/माडसा’प उर्फ मदन दाइ (१९७९ फागुन ६–२०७६ साउन ३०) को कथा सबै दीर्घजीवीको जस्तै हो । जीवनको विडम्बना र जीवन र मृत्युको विषयमा अनेकौं समाचार र छोटा विचार पढेँं । मलाई एउटा ट्विटको भाष्यले समात्यो ।

मदन दाइको शताब्दी यात्रा

साहित्यकार खगेन्द्र संग्रौलाले लेखेको ट्विटमा जीवन, लेखन र कालको त्रिवणी भेटेँं । उनले लेखेका छन्, ‘मेरा प्रिय रिपु डीपी भण्डारीले लेखेर र बोलेर भनेका थिए– म मृगस्थलीमा हिँड्दाहिँड्दै हृदयाघातले मर्छु ।

दुर्भाग्यवश, आफू आफैंसँग नरहनेगरी विस्मरणले उनलाई बितायो । सौभाग्यवश, मदनमणि माड्सा’पको लेख्दालेख्दै मर्न पाऊँ भन्ने इच्छा पूरा भयो । न जन्म आफ्नो बशमा छ न मृत्यु । हैट् जिन्दगी ।’ यो ट्विट पढेपछि आफूले डीपी भण्डारीमाथि लेखेको लामो लेख र एकाध महिनाअघि मदन दाइलाई भेटेको सम्झना भयो । मदन दाइ त्यो बेला एक सक्रिय लेखकजस्तै कुरा गर्दै थिए । मेरो एउटा सानो संस्मरण राखेर त्यसपछि उनको बारेमा केही कुरा लेख्न चाहन्छु ।

मदन दाइ भनेर आफूले सधैं सम्बोधन गर्ने यी व्यक्तिको यात्रा अलिक भिन्न थियो । ती यथार्थ र मिथक, भविताको काल्पनिकी, आफ्नो समाजको परिवर्तन गर्ने विचार र कर्मले गर्दा आफ्नो युगका धेरै मानिसभन्दा भिन्न थिए । यो सामन्ती युगबाट जुर्मुराएर उठ्न संघर्ष गरिरहेको समाज, हिजोदेखिका सांसारिक र अधिभौतिक ज्ञानका परम्परा अनि जर्मन दार्शनिक कार्ल मार्क्सले समाज बदल्ने भनेर प्रतिपादन गरेका दर्शन मदन दाइको जीवनमा भिडका यात्रीहरू जस्तो कुम ठोकेर सँगसँगै हिंँडेको कथा हो यो ।

मदन दाइले लामो जीवन यात्रामा यथार्थ जीवनलाई आफ्नो मूल आधार माने पनि जीवनलाई सार्थक गराउन साहित्य, वैदिक दर्शन र समाजवादी चिन्तनको संयोग हुनुपर्छ भन्ने मान्यता राखे । यही धारणाले गर्दा उनले विविध विषयमाथि रचना गरे । उनको जीवन र काममाथि समालोचक र अध्येताहरूले धेरै काम गरिसकेका छन् । ती आलेख वा शोधप्रबन्धहरूमा छरिएका छन् । त्यसैले यो छोटो लेखमा म केवल आफूले जानेका र बुझेका मदन दाइको विषयमा केही लेख्ने जमर्को गर्छु ।

जेठ ३१, २०७६ को दिन भाटभटेनीको अमूक पार्टीप्यालेसमा मेरो मदन दाइसँग पछिल्लो भेटघाट भएको थियो । लेखक दम्पती द्वारिका श्रेष्ठ र जलेश्वरी श्रेष्ठले स्थापना गरेको पुरस्कार वितरणको कार्यक्रम थियो । मैले मदन दाइलाई त्यहाँ भेटेको थिएँ ।

मदन दाइसँगको मेरो त्यो भेटघाट र संक्षिप्त कुराकानीबाट उनी चेतनशील अनि साहित्य र कलाका मर्मज्ञ थिए भन्ने प्रस्टै बुझिन्थ्यो । पुरस्कारद्वारा सम्मानित तीनजना मदनमणि दीक्षित, मदन रेग्मी र किरण मानन्धरका कृति र रचनामाथि समीक्षात्मक परिचय दिने कर्म मलाई दिएका थिए, द्वारिका श्रेष्ठले ।

यो एउटा चाखलाग्दो चुनौती थियो । एक दार्शनिक र उपन्यासकार, एक आधुनिक कवि र एक आधुनिक पेन्टरको परिचय एकैपटक एउटै मञ्चमा दिनुको सन्दर्भलाई मैले अन्तरकलाको विषय बनाएर प्रस्तुत गर्ने अवसर पाएँ । मदनमणि दीक्षित र मदन रेग्मीका कविताको आधुनिक चित्रकलासँग के साम्य छन्, खोज्न सजिलो थिएन । तर प्रयास गरेंँ ।

आधुनिक कवितासँग आधुनिक चित्रकलाको सम्बन्धबारे बोल्न अपेक्षाकृत सजिलो हुन्छ । मैले किरण मानन्धरका चित्रकलाको भाष्यको अमूर्त अभिमुख रचना र मदन रेग्मी दाइका कविताको त्यस्तै जटिल रचनाबारे आफ्ना कुरा राखेंँ । तर मदन दीक्षितका रचनाको विषयमा भन्न त्यही मापदण्डले काम दिने थिएन । तर एउटा साझा कुरा त्यसमा थियो ।

मदन दाइका रचनाको कलेवर सरल र ज्यामितीय छैन, मैले भनेँ । यस अर्थमा मदन दाइले चित्रण गरेको समाजका विविध चित्र उनका रचनामा भेटिन्छन् । तिनले जीवनका झन्डै ८० वर्षसम्म जुन विषयका यात्रा गरे, त्यो एउटा महायात्रा हो र त्यो एउटा परिभाषाभित्र पर्दैन । मदन दाइको यात्रा मूलतः वैचारिक, आस्थाजनिन र समाज सुधार उन्मुख छ । उनी वैदिक युगका शास्त्र र विचारका ज्ञाता हुन् ।

संस्कृतका एक विद्वान हुन् । एक दार्शनिक हुन् । उनको लेखन द्वन्द्वको सम्वादबाट अघि बढ्छ । त्यस अर्थमा मदन दाइको लेखन एक निकै जटिल र अर्को अर्थमा किरणको आधुनिक चित्रकला जस्तो छ । एउटा मदन दाइको भनाइ मैले कमल रेग्मीको स्मृतिका छालहरू ( २०७५, पृष्ठ १०२) बाट उद्धरण गरेंँ, मदन दाइ भन्छन् :

‘मानव समाजलाई कुनै एउटा समाधानले या भूमण्डलमा कहिल्यै पनि कहीँ पनि चित्त बुझाउन सक्दैन, सकेको छैन र सकेको थिएन । समाजमा परिवर्तनको द्वन्द्वात्मक प्रक्रिया कुनै एउटा समाधानमा अडेर गतिहीन तथा अवरुद्ध अवस्थामा बस्नु पनि हुँदैन, आध्यात्मिक, मनोगत र हास्यमय अदृश्य शक्तिबारे सबै किसिमका अनुमान सत्य हुन जत्तिको सम्भव छ, असत्य हुन पनि त्यत्तिकै सम्भव छ, अतः वेद, पुराण, उपनिषद्, महाकाव्य र जातकका उल्लिखित सबै व्यक्तित्व र घटना निराधार कल्पना, कोरा दन्त्यकथा र गफमात्र हुन सक्दैनन्, वैज्ञानिक शोधद्वारा ती अतिरञ्चना, प्रतीक र मिथकका पत्रहरूलाई उघारेर हामी आफ्ना सांस्कृतिक–आध्यात्मिक जीवनका प्राचीनतम मूल जराहरूसित परिचित हुन सक्नुपर्छ ।’

यही मूल जरासम्म पुग्ने धारणा नै मदन दाइको सम्पूर्ण जीवन दर्शनको आधार हो । उनले त्यही अर्थमा वैदिक पात्रहरूलाई जीवन्त बनाउन चाहे । माधवी उपन्यासमा वर खोजिदिन सहयोग गरी हिंँडेको गुरुपुत्र गालवको उनीतिरै तानिने जीवन शक्तिको खेल, मेरी नीलिमा, विदुषी गार्गी, त्रिदेवी आदि नारी पात्रहरूको त्यो वैदिक ज्ञानलाई यथार्थमा अवतरण गराउने रोमानी सामर्थ्यलाई मदन दाइले आफ्नो साहित्य, त्यसमा पनि औपन्यासिक र फिकसन लेखनको विषय बनाए ।

म भन्दै गएँ, यसरी जीवनसँग मिथक र वैदिक ज्ञानको आधुनिक समयमा प्रयोग गर्ने मदन दाइ सर्वथा मौलिक र नेपालीमा अद्वितीय लेखक हुन् । अथवा यसरी लेख्ने अर्को लेखक भेटिएको छैन । उनले माधवी उपन्यासमा उत्तर भारतको पञ्जावदेखि बंगालसम्म फैलिएको दसौं शताब्दीको समाजको चित्रण गरेको कुरा आफैं भनेका छन् । तर त्यो चित्रण पौराणिक मात्र नभएर आजका मानव सम्बन्धका विषयलाई सम्बोधन गर्न लेखिएको छ ।

मैले मदन दाइका रचनाहरूको विस्तृत छलफल गरिन । तर उनका २०१८ सालदेखि प्रकाशित रचनाहरूका केही सार निकाल्न प्रयास गरेको थिएँ । उनका कथा संग्रह कसले जित्यो कसले हार्‍यो (२०२२) अनि मेरी आमाको प्रश्नलाई अझै जवाफ चाहिएको छ (२०२९), लाखौं शिशुहरू लिफ्ट मागिरहेछन् मा राखिएका यथार्थवादी र समाज सुधारका धारणाले लेखेका निबन्ध अनि त्यो युग (२०४७) मा वैदिक विषयमाथि लेखेका निबन्ध र माधवी (२०३९) उपन्यासका सम्बन्ध र प्रकृतिमाथि छलफल गर्दै भनेँ, मदन दाइ निबन्धलाई विचार सोझै राखेर छलफल गर्ने माध्यम मान्छन् ।

अनि यी तीनवटा निबन्धमा उठाइएका विषय फरक–फरक भए पनि तिनको एउटा साझा चरित्र छ । त्यो हो, निबन्ध निजात्मक अनुभूतिको अभिव्यक्तिको माध्यममात्र नभएर विचार लेखिने गद्यात्मक माध्यम हो । अनि उपन्यासले जीवनको बृहत्तर चित्र दिएको छ ।

त्यसो त मदन दाइका निबन्ध र अरु फुटकर लेखहरूमा नेपालभित्र, त्यसमा पनि परिवार, बाबुबाजे, मणि दीक्षित काकाहरू, तिनका लेखन अनि बनारसतिरका व्यक्ति र विषयहरू ठेलमठेल गर्दै आउँछन् । उनको लेखनीको शैली वार्तामूलक र सरल हुन्छ । उनले धर्म र आफूले ३० वर्ष काम गरेको कमिनिष्ट पार्टीको प्रोपगन्डा वा धर्म अनुशीलनमा आग्रह गर्दै लेखिएको त्यति भेटिंँदैन ।

उनले जसरी वैदिक दर्शनलाई अहिले हामीले भोगेको जीवन दर्शनको नजिक ल्याएर देखाउन खोजे, उनको कमिनिष्ट विचारधारालाई पनि उनले २०१६ साल चैत ३० गते सुरु गरेको समीक्षा साप्ताहिकमा सुधांशु, मदनमणि नामबाट अनि सामयिक चर्चाबाट लेखिएका लेखहरूद्वारा व्यक्त गरे । उनको कमिनिष्ट सिद्धान्त उनका सामयिक समस्याका समाधान, समाज सुधारका विषयलाई लिएर लेखिएका लेखहरूमा देखियो ।

मैले समीक्षा २०१८ सालदेखि विराटनगर आदर्श पुस्तकालयमा सधैं पढेंँ । त्योसँगै भारतका वामपन्थी विचारका विख्यात पत्रकार आर.के. करन्जियाको द ब्लिज साप्ताहिक पनि पढ्थेंँ । मदन दाइलाई करन्जियाको यो पत्रिका, यसको शैली, यसको वामपन्थतिर झुकेको विचारको ठाडै प्रभाव थियो भन्ने कुरा म अहिले पनि भन्न सक्छु ।

मदन दाइले नेपालमा आफ्नो चेतनालाई आन्दोलन र प्रतिरोधको रूपमा प्रस्तुत गरे, जीवनभर । त्यो आन्दोलन उनले आख्यान, निबन्ध अनि ‘समीक्षा’को माध्यमबाट प्रस्तुत गरे । एकजना नेपाली मानवले जीवनमा यसरी विचारका कुरा लेख्ने मात्रै होइन, त्यसको माध्यमको पनि रचना गर्नु भनेको चानचुने कुरा थिएन । उनले लेख्नुलाई जीवन माने अनि माध्यम पनि ।

उनले राज्यबाट हिजोआज जस्तो गुट मिलाएर लिने खासै च्वाँक नियुक्तिहरू पाएको मलाई जानकारी छैन । उनले पाएको ठूलो नियुक्ति भनेको नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानको उपकुलपति (२०५१ देखि २०५६ सम्म) हो, जुन कालमा घुमाउनेहरूको चक्करमा परेर मैले खासै काम गर्न सकिन भनेर मदन दाइले मलाई भनेको सम्झना छ ।

मदन दाइको विषयमा जानकारी राख्ने अच्युतरमण अधिकारीले निकालेको उन्नयन पत्रिकाको मदनमणि विशेषाङ्क (२०५१ माघ–चैत) लाई मैले उपयुक्त प्रकाशन मानेको छु । कमलराज रेग्मीको माथि उल्लेखित किताबका दुई अध्याय अत्यन्त पठनीय छन् । उनले लेखेका कृतिहरूका परिचय विष्णु प्रभातले सम्पादन गरको एकेडेमीको साहित्यकार–कलाकार परिचय कोश (२०७०) मा राखिएको छ ।

कार्यक्रम सकिएपछि म मदन दाइको छेउमा गएँ । उनले मलाई जे भने त्यसले म अहिलेसम्म तरङ्गित छु । अस्ति जेठको कुरा हो । मदन दाइले भने, ‘तपाईंले कला र साहित्यलाई एक ठाउँमा राखेर जुन प्रस्तुति गर्नुभो, त्यो अत्यन्त राम्रो र आवश्यक कुरा हो । मेरो माधवीको आजको युगको सापेक्षतामा व्याख्या गर्नुभएको धेरै राम्रो लाग्यो ।’

यी शब्दहरू अहिले मेरो मनमा सङ्गीत भएका छन् । मैले आफ्नो साहित्य र कला हेर्ने पद्धतिलाई मदन दाइले दिएको समर्थन मेरोनिम्ति धेरै ठूलो शक्ति हो । उनी खगेन्द्र भाइले भनेजस्तै लेख्दै अनि साहित्यलाई जीवनका अनुरागले भरेर बुझ्दै र बुझाउँदै गए । श्रद्धाञ्जी, मदन दाइ ।

प्रकाशित : श्रावण ३२, २०७६ ०८:२८
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

पूर्वउपराष्ट्रपतिका छोरा तथा अखिल क्रान्तिकारीका महासचिव दिपेश पुनपछि सत्तारूढ माओवादीका उपाध्यक्ष तथा पूर्वसभामुख कृष्णबहादुर महरा सुन तस्करी अनुसन्धानमा पक्राउ परेका छन् । के सरकारले भ्रष्टाचारविरुद्ध शून्य सहनशीलता अपनाएकै हो त ?