चियाको अक्सन केन्द्र आश्वासनमा सीमित
इलाम — अरूको कारखानामा पत्ती बेच्दा दिक्क बनेपछि इलामका धेरै कृषकले आफैं कारखाना खोलेर तयारी अर्थोडक्स चिया उत्पादन थालेका छन् । पछिल्लो समय बढ्दै गएका साना र मझौला चिया कारखानाले उत्पादन सुरु गरे पनि बजारको चिन्ताले पिरोल्न थालेको छ ।
वर्षौंदेखि चियाको अक्सन मार्केट खुल्ने र बिक्री गर्न सजिलो हुने जानकारी पाएका कृषक सञ्चालनको पर्खाइमा छन् । दु:खजिलो गरेर नेपाली र भारतीय बजारमा चिया बिक्री गर्दै आएका अधिकांश सानाठूला उद्योग चिया अक्सन सञ्चालनको प्रतीक्षामा रहे पनि हरेक वर्ष निराश बन्ने गरेका छन् ।
चियाको बजार प्रवद्र्धनमा सघाउ पुर्याउने उद्देश्यले लिलाम बिक्री केन्द्र (अक्सन मार्केट) खोल्न सरोकारवालाले सक्रियता बढाएको वर्षौं बितेको छ । राष्ट्रिय चिया तथा कफी विकास बोर्डको अगुवाइमा कृषकदेखि उद्योगी अनि विदेशी विज्ञसम्मको सुझाव संकलनसहित आवश्यक तयारी गरेको दाबी गरिए पनि सञ्चालनमा आउन नसक्दा भने प्रत्यक्ष रूपमा कृषक र साना व्यवसायी मारमा छन् ।
विश्वमा सफल मानिएका देशको अक्सन प्रणाली हरेर उपयुक्त प्रणाली यहाँ स्थापित गर्ने भन्दै प्रवद्र्धकले थुप्रै कार्याशाला र गोष्ठी सम्पन्न गरिसकेका छन् । यहाँ उत्पादित चियाको बजार भारतको कोलकाता र सिलीगुडीस्थित अक्सनमा निर्भर छ । चिया खेती सुरु भएको १ सय ५५ वर्षपछि अक्सन केन्द्र खुल्ने खवरले दंग देखिएका सरोकारवाला अहिले भने मन मार्न थालेका छन् ।
एक सयको हाराहारीमा रहेका साना चिया कारखानाले गुणस्तरीय चिया उत्पादन गर्ने गरे पनि भरपर्दो बजार व्यवस्था गर्न सकेका छैनन् । २ दर्जन ठूला कारखानाले पनि बजार निश्चित नहुँदा समस्या भएको बताउँदै आएका छन् । ‘हाम्रो उत्पादन राम्रो हुँदाहुँदै पनि बिचौलियाका कारण उचित मूल्यमा बिक्री गर्न सकेका छैनौं,’ साँखेजुङका गायत्री बस्नेतले भने, ‘अक्सन मार्केट सञ्चालनमा आए बजार सहज हुने विश्वासमा छौं ।’
यहाँका साना चिया कारखानाले उत्पादन गरेको अधिकांश उत्पादन स्थानीय बजार र कोसेलीको रूपमा खरिद गर्ने पर्यटकका भरमा टिकेको छ । केही व्यवसायीले व्यक्तिगत पहुँचको भरमा राजधानी र पश्चिमा देशको वजारसम्म आफ्नो उत्पादन पुर्याउने गरे पनि बजारको दिगो व्यवस्थापन हुन सकेको छैन ।
अक्सन मार्केट भए देशविदेशका व्यपारी आएर छानीछानी चिया किन्न सक्ने र उद्योगीले पनि मागअनुसारको चिया त्यहाँ राख्न सक्नेछन् । बोर्डको नेतृत्वमा बनेको कार्यदलले भारत, श्रीलंका, केन्यालगायत देशको अक्सन प्रणालीको अध्ययन गर्दै छिटो सञ्चालनमा ल्याउने जनाए पनि हालसम्म हुन सकेको छैन ।
‘अक्सन मार्केटलाई दिगो ढंगले सञ्चालन गर्ने उद्देश्यले पहल भइरहेकाले केही ढिलो भएको हो,’ चिया तथा कफी विकास बोर्डका कार्यकारी निर्देशक शेषकान्त गौतमले भने, ‘केही नीतिगत कुरा र व्यवसायीका माग सम्बोधन हुन नसक्दा पनि ढिलो भएको हो ।’ व्यवसायीले भन्सार छुट र सफ्ट लोनका विषय उठाउँदै आएका छन् । अक्सनमा चिया बेच्दा कम्तीमा डेढ महिनासम्म भुक्तानीका लागि पर्खनुपर्ने भएकाले त्यो अवधिका लागि सस्तो ब्याजमा सरकारले ऋण उपलब्ध गराउनुपर्ने व्यवसायी डिल्ली बाँस्कोटाले बताए ।
सरकारले अझै पनि अक्सन सञ्चालनका लागि ठोस कदम उठाउन हिचकिचाएको सरोकारवालाले बताउँदै आएका छन् । यो वर्ष सरकारको कार्यक्रममा नै नपरेपछि कुनै गतिविधि हुन सकेको छैन । झापाको बिर्तामोड क्षेत्रमा अक्सन केन्द्र खोल्ने तयारी छ । नेपाली चियाको बजारको पहुँच विस्तारसँगै अधिकतम मूल्य लिन केन्द्र खोलेसँगै प्रभावकारी सञ्चालनमा सरोकारवालाले जोड दिँदै आएका छन् ।
मेनुअल प्रणालीबाट सुरु गरेर इन्टरनेटबाट खरिद बिक्री गर्न सकिने गरिएको ‘ई’ अक्सन खोल्ने तयारी बोर्डको छ । तर, अक्सन बजारका लागि उपयुक्त प्राविधिक जनशक्ति नहुँदा समस्या भएको सरोकारवाला बताउँछन् ।
मुलुकका पूर्वी क्षेत्रमा व्यावसायिक रूपमा उत्पादित ५५ हजार तयारी अर्थोडक्स चियामध्ये ८० प्रतिशत भारत निर्यात हुन्छ । दस प्रतिशत आन्तरिक खपत छ भने बाँकी पश्चिमा मुलुक पुग्ने गरेको छ । कोलकता अक्सनमा पुर्याउँदा त्यहाँका व्यपारीले सस्तो मूल्यमा चिया किन्ने र नेपाली उद्योगी वास्तविक खरिदकर्तासम्म पुग्न सकेका छैनन् ।
अक्सन मार्केट नभएका कारण बिचौलियाको चलखेल बढी हुने भएकाले चिया उत्पादकले लिने मूल्य र उपभोक्ताले तिर्ने मूल्यका बीचमा पनि ठूलो अन्तर रहेको सरोकारवालाको भनाइ छ । पछिल्लो समय नेपाली चियाको लोगोसमेत अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा प्रवद्र्धन हुन लागेकाले अक्सन मार्केट सञ्चालनमा आए फाइदा पुग्ने व्यवसायीको भनाइ छ ।
चिया अक्सन र लोगोको विषयमा कृषक र कारखानासहित स्थानीय सरोकारावालासँग पर्याप्त बहस हुन नसकेको कतिपयको भनाइ छ । ‘चिया उत्पादन र प्रशोधनका लागि पूर्वी इलाम राजधानी मानिए पनि हामीलाई कुनै पनि जानकारी हुँदैन,’ सूर्योदय नगरपालिकाका प्रमुख आरबी राईले भने ।
प्रकाशित : फाल्गुन ७, २०७४ ०८:२७
