ओझेलमै बारेकोटे फलाम खानी
जाजरकोट — बारेकोट गाउँपालिकामा रहेका फलाम खानी ओझेलमा परेका छन् । अन्वेषण, उत्खनन र प्रशोधन नहुँदा खानी अलपत्र अवस्थामा छन् । बारेकोटको थर्पु, बाहुनखोला र रतनकोटमा खानी भए पनि तिनको सदुपयोग हुन नसकेको हो ।
तीन दशकअघिसम्म प्रयोगमा रहेका खानी अहिले उपयोगविहीन र अलपत्र छन् । सस्तो मूल्यका भारतीय फलाम गाउगाउमा उपलब्ध हुन थालेपछि यहाका खानीको उपयोग हुन सकेको छैन । विगतमा स्थानीयस्तरमै उत्खनन तथा प्रशोधन गरेको फलामबाट ओदान, तावा, सनासा, चिम्टा, कुटो, कोदालो, फरुवा, फाली, हँसिया, बन्चरोलगायत कृषि औजार निर्माण गरिन्थ्यो ।
बारेकोट १ रामीडाँडाका ७७ वर्षीय दत्ते कामीले खानीको संरक्षणमा सरकारी निकायले बेवास्ता गरेको गुनासो गरे । ‘पहिले यहीँको खानीको फलामबाट निर्माण गरेका औजार जाजरकोट र जुम्लाका विभिन्न गाउँमा बिक्री वितरण हुन्थे,’ कामीले भने, ‘सबैले बारेकोटी फलामका औजार भन्थे, आसपासका गाउँमा निकै लोकप्रिय थियो ।’
खानी अलपत्र परेपछि फलामे औजार बनाउने स्थानीयबासी यो पेसा छाडेर मजदुरी गर्न थालेका छन् । कतिपयले भारतीय बजारको फलामबाट परम्परागत रूपमा आरन सञ्चालन गरेर कृषि औजार निर्माण गर्दै आएका छन् । तीन दशकअघिसम्म बारेकोट गाउँपालिका १ रामीडाँडाका २० दलित परिवार फलाम खानीमा काम गर्थे ।
बारेकोटको फलाम खानीमा ४० वर्षसम्म उत्खनन तथा प्रशोधनको काम भएको स्थानीय जुद्धवीर नेपालीले बताए । ‘३० वर्षयता खानी अलपत्र परेको छ,’ उनले भने, ‘कम मूल्यमा भारतीय फलाम गाउँगाउँमा पुग्न थालेपछि बारेकोटी फलाम निकाल्न छोडिएको हो ।’ जंगल विनाशका कारण उक्त फलामको धाउलाई प्रशोधन गर्न आवश्यक दाउराको अभावले पनि खानी अलपत्र परेको उनको भनाइ छ ।
४/५ जनाले कोइला बालेर दिनभर आरनमा काम गर्दा १०/१२ किलो मात्र फलाम निकाल्न सकिने र उक्त फलामबाट औजार निर्माण गर्न १ दिन थप लाग्ने नेपालीले बताए । ‘यसरी निर्माण भएको फलामका औजार बिक्री गर्दा १ हजार रुपैयाँ पनि आउँदैनथ्यो, ज्याला उठाउनै मुस्किल हुन्थ्यो,’ उनले भने, ‘धाउ निकाल्ने, जंगलबाट काठ ल्याउने, कोइला बनाउने, धाउ पिट्ने, औजार निर्माण गर्नेलगायत परम्परागत प्रविधिको भरपर्दा बारेकोटी फलामबाट आम्दानी लिन नसकिएको हो ।’
बारेकोट ५ को रतनकोट धाउखानी सामुदायिक वन उपभोक्ता समूहले पनि अहिले खानीमा उत्खनन गर्न रोक लगाएको छ । सयौं वर्षदेखि सञ्चालनमा रहेका बारेकोटी फलाम खानी वनजंगल विनाश, सस्तो मूल्यको भारतीय फलाम, उत्खनन तथा प्रशोधनमा आधुनिक प्रविधि भित्रिनुलगायत कारणले अलपत्र परेको गाउँपालिका अध्यक्ष महेन्द्रबहादुर शाहले बताए ।
सडक पूर्वाधार विकाससँगै गाउँपालिकामा रहेका फलाम खानी, बहुमूल्य रत्नपत्थरलगायत खनिज उपयोगमा ल्याई औद्योगिक विकास गर्ने योजना बनाएको उनको भनाइ छ । ‘पुस्तौंदेखि स्थानीयस्तरबाट प्रयोगमा आएको बारेकोटको फलाम खानीको हालसम्म सरकारी पक्षबाट अन्वेषणसमेत हुन सकेको छैन,’ अध्यक्ष शाहले भने, ‘फलामलगायत खनिज सम्पदाको अध्ययन, उत्खनन र प्रशोधनबाट घरेलु उद्योग स्थापना गरी गार्हस्थ्य उत्पादन बढाउने गाउँपालिकाको योजना छ ।’
खानी तथा भूगर्भ विभागका अनुसार नेपालमा बहुमूल्य धातु सुन, फलाम, तामा, रत्न पत्थर, फास्फोराइड, चुनढुंगालगायत ६० प्रकारका खनिज पदार्थ पाइन्छन् । जाजरकोटमा १ सय वर्ग किलोमिटर क्षेत्रफलमा बहुमूल्य रत्न पत्थर अन्वेषण भएको र बारेकोटको फलाम खानी अन्वेषण हुन नसकेको विभागका सूचना अधिकारी कृष्णदेव झाले बताए । खनिज अन्वेषणकै लागि विभागमा १६० संघसंस्थाले अनुमति लिएको उनले बताए ।
