जात्रामय पशुपति

पशुपति देवपक्तनबासीका लागि चैतकृष्ण द्वादशी खुसीको दिन हो । यो दिन घण्टाकर्ण राक्षसको त्रासबाट मुत्ति मिलेको मानिन्छ । यही दिनको स्मृतिस्वरूप यहाँका मानिसले प्रत्येक वर्ष पशुपति क्षेत्रस्थित बज्रेश्वरी पीठमा तान्त्रिक विधि आधारित ‘देशोद्वार जात्रा’ मनाउँदै आएका छन् मंगलबार पशुपतिनाथका गुरु मानिने दक्षिणमूर्ति मन्दिरका पुजारी चण्डिकानन्द राजोपाध्यायको नेतृत्वमा विभिन्न समुदायले यो जात्रा मनाए ।

जात्रासम्बन्धी जानकार सुवर्ण वैद्यका अनुसार राक्षस घण्टाकर्ण पशुपतिनाथका भक्त थिए । ‘तर, स्थानीयको प्रार्थनाअनुसार पिंगाल माँ (बज्रेश्वरी) ले राक्षसको क्रासबाट मुत्त दिलाए,’ उनले भने, ‘यसको खुसियालीमा मुलुकभर शान्तिको कामना गर्दै प्रत्येक वर्ष यो जात्रा मनाउन थालेको हो ।’ जात्रामा प्रत्येक समुदायले छुट्टाछुट्टै बलिसहितको पूजा गरे । यसका लागि आमलकोट कचहरी (पुरानो अड्डा) स्थित डबलीबाट बाजागाजा लवालस्करसहित पीठमा प्रस्थान गरेका थिए । मंगलबारबाट सुरु भएको जात्रा ६ दिन मनाउने गरिन्छ ।

राजधानीका नेवार समुदायले मनाउने पाहाँ चह्रे (पिसाच चतुर्दशी) भने बिहीबार मनाइँदै छ । चैत्र कृष्ण औंसीमा मल्लकालीन विभिन्न टोलमा जमिनमुनि पुरिराखेको लुकुमाद्यः (लुकिराखेको महादेव) बाहिर निकाली पूजा गर्ने प्रचलन छ । यस क्रममा हनुमान ढोका दरबार क्षेत्रस्थित तलेजु मन्दिरमा त्रिबलिसहितको तान्त्रिक पूजा गरिन्छ, जसमा ४२ जना पुजारी सहभागी हुन्छन् । मानन्धर समुदायले पनि तलेजु मन्दिरमा अखण्ड दीप बाल्ने गर्छ ।

जात्राको अवसरमा पशुपति क्षेत्रमा पशुफतिनाथ र वत्सलेश्वरीको संयुक्त मूर्ति (शिवशत्ति) को पनि रथयात्रा गरिन्छ । वैद्यका अनुसार देवपत्तन क्षेत्रको जात्राको अर्को विशेषता स्याल कराउनु हो । बिहान दुर्लभ स्यालको सिङमा जाँड भरेर ‘छ्याहाकेगु’ नामक पूजा गर्ने गरिन्छ । यस क्रममा एक जनालाई स्याल कराउन लगाइने वैद्यले बताए ।

सिंह हेर्न जात्रामा भीडभाड हुने गरेको अमालकोट कचहरीका द्वारे पूर्ण डंगोलले बताए । बुधबार पशुपति आर्यघाटको किनारस्थित वत्सलेश्वरी मन्दिरमा देशोद्वार पूजा गरिन्छ । वत्सलेश्वरी देवी महादेवका कान्छी श्रीमती हुन् । यही अवसरमा विवाह भइसकेका चेलीबेटी, आफन्त साथीभाइलाई ३२ टोलका ज्यापू समुदायले मरजाः (तान्त्रिक विधिपूर्वक पकाइएको भात) खुवाउने गरिन्छ ।

त्यसैगरी, यही चाड मनाउन ललितपुरका भीमसेन गुठीयारले पनि तयारी थालेको छ । चाडको अवसरमा पाटनमा मल्लकालीन राजदरबारबाट एकल घोडा बालकुमारीमा दौडाउन चलन छ । यसका लागि सिंहदरबार तबेलामा घोडा उपलब्ध गराउन जानकारी गराइसकेको भीमसेन गुठीले जनाएको छ ।

सिंहदरबारबाट ल्याइएको घोडा बालकुमारीतर्फ लैजाँदा त्यसको पछिपछि मल्लकालीन राजकीय खड्ग पनि झल्लरवाला छत्रले ओढाएर लैजानुपर्ने परम्परा छ । गुठियारले फलैंचा (पाटी) मा पुर्‍याइने पाटनका १७ औं शताब्दीका राजा सिद्धिनरसिंह मल्लको ऐतिहासिक खड्ग, घोडा र घोडचढीलाई भीमसेन मन्दिरबाट ल्याइएको फूलमाला पहिर्‍याएर स्वागत गर्ने गरिन्छ । नेपाल भाषामा फलैंचालाई घोडालाई स्याहारसुसार र तालिम दिने सिद्धिनरसिंह मल्ल र उनकी पत्नी हेमन्तसिंह मल्ल तथा तिनका छोराको प्रतिमा रहेको पाटी भन्ने बुझिन्छ ।

भीमसेन मन्दिरका पुजारी रवि दर्शनधारीका अनुसार ‘बालकुमारीमा अहिले खुला मैदान छैन । पहिला घोडालाई मन्दिरसँगै ठड्याएको लिंगो र भोलु गणेशको तीन पटक परिक्रमा गराइन्थ्यो ।’ प्राचीनकालमा त्यहाँ मैदान रहेको पाटनको घोडेजात्राको सम्बन्धमा पुरातत्त्वबाट प्रकाशित भाषा वंशावलीमा ‘संवत् ८०० फागुन कृष्ण औंसीका दिनदेखि देशको पूर्वतर्फ मैदान बढाइ घोडा जात्रा चलाया’ भनी उल्लेख छ । पाटनमा घोडेजात्रा त्यहाका तत्कालीन राजा सिद्धिनरसिंह मल्लको पालादेखि महर्जनहरूले चलाउँदै आएको किम्वदन्ती छ ।