राष्ट्रिय पुस्तकालय : हेला गरिएको ज्ञान भण्डार 

भौतिक पूर्वाधार र व्यवस्थापनको कमजोरीका कारण मुलुककै ठूलो पुस्तकालय नेपाल राष्ट्रिय पुस्तकालयका पुस्तकहरु विगत तीन वर्षदेखि कसैले कसैले प्रयोग गर्न त के हेर्न पनि पाएका छैनन् ।

तीन वर्ष अघिको भूकम्पले पुस्तकालय रहेको हरिहर भवन भत्काएपछि बन्द भएको यो पुस्तकालय अझै सञ्चालनमा आउन सकेको छैन ।

तीन सय वर्ष पुराना तथा ऐतिहासिक महत्वका पुस्तकहरु तीन वर्षयता गोदाममा थन्काईएका छन् । पुस्तकालय प्रमुख उपेन्द्रप्रसाद मैनालीले दुईहप्ता अघि ऱ्याकमा सूचीकरण गरेर व्यवस्थापन गरेको बताएपनि स्थलगत अवलोकन गर्दा पाठक मैत्री भेटिएन ।

धेरैजसो पुस्तकहरु अझैपनि बोरामै छन् । देखाउनका लागि केहीलाई मात्र र्‍्याकमा राखिएको छ । र्‍यामा राखिएका पुस्तकहरु धुलाम्मे र जथाभावी राखिएका छन् । कतिपय पुस्तकहरु झ्यालभरी र भुईभरी असरल्ल छन् । पुस्तकमा धमिरा लागेको छ । ढुसी लागेको छ । किराले खाएको छ ।

कपुर र बेगन छरेको बन्द कोठामा गन्धले पसिसक्नु छैन । महेन्द्रभवनमा र्‍याकबाहेक बोरामा थन्काइएका पुस्तकहरुको तस्बिर र भिडियो नमिल्ने मैनालीको भनाई रहेको छ ।

पुस्तकालयको रेकर्ड अनुसार राष्ट्रिय पुस्तकालयमा दर्ता गरिएका पुस्तक र पत्रपत्रिकाको संख्या १ लाख ५० हजारभन्दा बढी छ । पुस्तकालयले नेपाली, अंग्रेजी, हिन्दी र संस्कृत भाषाका फरक शाखा विस्तार गरेको थियो । मराठी, पाली, फ्रेन्च, जापनिज, थाई, मलेसियन र नेपालमा बोलिने विभिन्न भाषाका पुस्तकहरु भुकम्पयता थन्किएका छन् । बोरामा कोचेर चाङमाथि चाङ गरेर थुपारिएका छन् ।

पुस्तक व्यवस्थापनको नाममा ५१ हजार पाँच सय पुस्तकहरु महेन्द्रभवनमा, २१ हजार पाँच सय शैक्षिक जनशक्ति विकास केन्द्र, सानोठिमीमा र सात हजार पुस्तकहरु बालशाखामा गरेर तीनतिर राखिएको छ । चालू आर्थिक वर्षमा १२ सय पुस्तक थप भए । सात सय पुस्तक उपहार प्राप्त भएका थिए । पाँच सय पुस्तक पुस्तकालयले खरिद गरेको थियो । नयाँ पुस्तकहरु समेत ऱ्याकमा व्यवस्थित छैनन् ।

पुस्तक राखिएका महेन्द्रभवन र सानोठिमीका भवन सधै बन्द रहन्छन् । हरिहरभवन परिसरमा पुस्तकालयको कार्यालयसँगै रहेको बालशाखाका पुस्तक केही व्यवस्थापन गर्न प्रयास गरेको देखिएपनि हेरचाह छैन । साँघुरो कोठमा थन्काइका पुस्तकले गर्दा पाठकलाई पढ्ने वातावरण छैन ।

‘पुस्तकालयमा रिसर्चको लागि आइरहन्छु, पुस्तकहरु पनि छन् तर सन्तोषजनक छैन, कर्मचारीहरु पनि सभा हलजस्तै हल्लाखल्ला गरेर बस्नुहुन्छ,’ व्यवस्थापन फितलो रहेको हुम्लाबाट आएका पाठक कर्ण रोकायाले भने । उनी अनुसन्धान तयारीका लागि राष्ट्रिय पुस्तकालयमा अध्ययन गर्न पटक–पटक आउँछन् ।

‘मुख्य कुरा भनेको भौतिक पूर्वाधार रहेछ, भवन नभइकन पाठक पढ्न आउँछन् भन्दैमा यत्राविधि पुस्तक कसरी व्यवस्थापन गर्ने हामीलाई पनि चुनौती छ’ प्रमुख मैनाली भन्छन्, ‘नयाँ भवन बनाउने तयारी भइरहेको छ, तत्कालका लागि अस्थायी रुपमा एकीकृत सेवा दिन प्रि–फ्याप निर्माण गर्ने योजना बन्दैछ ।’ पहिले पुस्तकालय भएको भवन भुकम्पले भत्काएपछि रातो स्टिकर लागेको छ ।

केन्द्रीय आयोजना कार्यान्वयन इकाइबाट भत्केको भवन पुन: निर्माण गर्न नक्सा डिजाइन भएको छ । ३९ रोपनी क्षेत्रफलको फैलावटमा बन्ने पाँचतले भवनको डिजाइन आस्ट्रा डेभलोपमेन्ट नेटवर्क प्रालिले गरेको थियो । नेपाल राष्ट्रिय पुस्तकालय, निजामती किताबखाना, राष्ट्रिय मानवअधिकार आयोग, राष्ट्रिय न्यायिक प्रतिष्ठान, सहरी विकास तथा भवन निर्माण विभाग गरी पाँचवटा कार्यालय अटाउने गरी निर्माणका लागि डिजाइन तयार गरिएको छ ।

त्यसमा पुस्तकालय भने पहिलो तल्लामा रहनेछ । पहिले पाँच कोठे भवनबाट सेवा लिंदै आएका पाठकले नयाँ भवन निर्माणपछि ४० कोठाबाट सुविधायुक्त सेवा पाउने मैनालीले बताए ।

पुस्तकालयको सुधारका लागि केहि वर्षअघि जापान सहयोग नियोग (जाइका), यूनेस्को, डानिडा प्रोजेक्टसँग सहकार्य गरेको थियो । अहिले सहयोगी दाता कोही छैनन् । पुस्तकालयको वेबसाइट छ तर अपडेट छैन ।

पुस्तकालयलाई ‘डिजिटलाइजेसन’ गर्न सरकारले पाँच लाख रुपैया उपलब्ध गराएको छ । सञ्चालक समिति बनाएर दुई सय ५० वटा ‘फुल मनुस्क्रिप्ट’ राख्ने भएको छ । आगामी आर्थिक वर्षमा संस्कृतका सबै पुस्तकहरुको ‘बिब्लीयोग्राफिक डाटाबेस’ मा राख्ने योजना बनाइसकेको मैनालीले बताए ।

पुस्तकालयका दुर्लभ, महत्वपूर्ण पुस्तक संरक्षणमा सहयोगका लागि जापान सरकारले सन् २००१ मा माइक्रोग्राफिक यन्त्र प्रदान गरेको थियो । माइक्रोफिल्म क्यामरा, प्रोसेसिङ मेसिन, माइक्रोफिल्म रिडर, बाइन्डिङ इकुप्मेन्टलगायत यन्त्र पनि थन्किएका छन् ।

मैनालीका अनुसार राष्ट्रिय पुस्तकालयको चालू आर्थिक वर्षको बजेट ९८ लाख छ । जसमा ९२ लाख रुपैयाँ कर्मचारीकै तलबमा खर्च हुन्छ । राष्ट्रिय पुस्तकालयमा २३ कर्मचारीको दरबन्दी भएपनि एक उपसचिव, चार अधिकृत, पाँच नासु, दुई खरिदारलगायत २१ जना कार्यरत छन् । भूकम्पपछि पुस्तकहरु अन्यत्र थन्काइएका भएपनि कर्मचारी भने हरिहरभवन परिसरको तत्कालीन तबेला टहरामा बाल पुस्तकालय कक्षमा कार्यालय बनाएर बसेका छन् ।

पुस्तकालय २०१३ पुसमा स्थापना गरेको हो । सुरुमा राजगुरु हेमराज पाण्डेका निजी पुस्तकहरू खरिद गरेर पुस्तक संकलन सुरु गरेर स्थापना गरिएको पुरस्तकालय उतिखेर सिंहदरबार परिसरको सिक्री ढोका भवनमा रहेकोमा २०१७ सालमा ललितपुरको हरिहरभवनमा सारिएको थियो ।