फैलँदो सडक सञ्जाल

सडकले सहर र गाउँलाई नजिक बनाउँदै छ । जहाँ सडक पुगेको छ, त्यहाँ स्थानीय आयआर्जनमा सक्रिय छन् । जीवनस्तर फेरिँदो छ, यात्रा छोटिएको छ । सहरबाट नुन, तेल र खाद्यान्न ढुवानी गर्न सहज भएको छ । यातायातको सहजताले गर्दा गाउँगाउँमा खुद्रा पसल र होटल खोल्ने प्रतिस्पर्धा छ ।

त्यसैले होला सडकलाई पूर्वाधारको पनि पूर्वाधार भन्ने गरिन्छ । तर, जहाँ सडक पुगेको छैन, त्यहाँको उत्पादनले भने अझै सहज रूपमा बजार पाउन सकेको छैन । सडक पुगेको ठाउँका स्थानीयले भने तरकारी, फलफूल लगाएर आम्दानीको स्रोत बनाएका छन् । स्थानीयले सदरमुकाम पुग्न दिनभर पैदल हिँड्नुपर्ने बाध्यता थियो । अहिले अवस्था बिस्तारै फेरिएको छ । सडकै कारण गाउँ, सदरमुकाम र बजार चम्किएका छन् । उदाहरण हो चितवनको मुग्लिन बजार । नारायणगढ–मुग्लिन सडकको ०३४ सालमा निर्माणको काम सुरु भयो । ०३६ सालमा ट्रयाक खुल्यो । ०३८ सालमा पिच भयो ।

जब सडक सञ्चालनमा आयो । मुग्लिन बजार व्यापारिक केन्द्र बन्यो । पूर्व र पश्चिमबाट आउने यात्रुहरूका लागि मुग्लिन थकाइ मेटाउने गन्तव्य बन्यो । अहिले यो सडक २ लेनको बनेको छ । मुग्लिनबाट नारायणगढ ३६ किमि दूरी हो । पहिला नारायणगढ पुग्न ७० मिनेट लाग्थ्यो । अहिले स्तरोन्नतिपश्चात् दूरी छोटिएको छ । ३५ मिनेटमा पुग्न सकिने नारायणगढ–मुग्लिन सडक आयोजनाका इन्जिनियर शिव खनाल बताउँछन् ।

‘पहिला सडक साँघुरो थियो, जाम बढी हुन्थ्यो,’ उनी भन्छन्, ‘अहिले सडक फराकिलो बनेको छ, कुनै समस्या नआएको खण्डमा सहजै गन्तव्यमा पुग्न सकिन्छ ।’ उनका अनुसार यो सडक मुलुकको ‘लाइफ लाइन’ हो । कारण यही राजमार्ग भएर दैनिक उपभोग्य वस्तु राजधानी भित्रिन्छ । वीरगन्जबाट आएको सामान होस् वा भैरहवाबाट । यो सडक भएर दैनिक करिब ८ हजार सवारी गुड्छन् । यो उदाहरण मात्र हो । मुलुकमा सडकै कारण काँचुली फेरेका सहर बजार प्रशस्त छन् । फाइदा धेरै भए पनि सडककै कारण समस्या ननिम्तिएको भने होइन ।

ग्रामीण बस्तीमा भने जथाभावी सडक खनेकै कारण बस्ती पहिराको जोखिममा पर्ने, पानीका मुहान सुक्ने, कुलोकुलेसा पुरिने, वन नासिने गरेका छन् । राजनीतिक आडमा ठेक्का पाउने, बजेट सक्ने हतारो र घरघरमा सडक पुर्‍याउने प्रतिस्पर्धाले यस्ता घटना हुने गरेको पूर्वाधारविज्ञ बताउँछन् ।

नेपालको पहिलो सडक त्रिभुवन राजपथ हो । सडक विभागका उपमहानिर्देशक मुक्ति गौतमका अनुसार यो सडक २०१६ सालमा निर्माण सुरु भई २०१८ मा पूरा भयो । ७७ जिल्लामध्ये ७५ जिल्ला सदरमुकाममा सडक पुगिसकेको छ । हुम्ला र डोल्पामा अझै सडक विस्तार हुन सकेको छैन । ‘डोल्पामा यो आर्थिक वर्षभित्र सडक पुग्नेछ,’ विभागका प्रवक्तासमेत रहेका गौतम भन्छन्, ‘हुम्लामा चाइनाबाट यो आर्थिक वर्षमा सडक पुग्छ, नेपालबाट अर्को आर्थिक वर्षमा मात्र पुग्नेछ ।’

२००७ सालमा ३ सय ७६ किलोमिटर सडक थियो । अहिले विभिन्न सडकहरू गरेर ८० हजार किलोमिटर पुगेको गौतम बताउँछन् । प्रजातन्त्र आएपछि सडक विस्तार अभियान सुरु भयो । निर्माणले बिस्तारै तीव्रता पाउँदै गयो । ०४७ सालपछि भने सडक विकासले एकदमै तीव्रता पायो । ‘आफ्नो गाउँ आफैं बनाऊँ’ कार्यक्रम आएपछि सडक निर्माण अझै बढयो,’ गौतम भन्छन्, ‘अहिले पनि जनताको पहिलो माग सडक निर्माण नै हुन्छ ।’ विकास भन्नेबित्तिकै सडकलाई बुझ्ने गरिन्छ ।

अन्य पूर्वाधार विद्युत्, टेलिफोन, सिँचाइ जे गर्न पनि सडक नै पहिला चाहिन्छ । सडकले देशको आर्थिक अवस्थामा पनि झल्काउँछ । ‘जुन देशमा आर्थिक गतिविधि राम्रो हुन्छ, सडक पनि राम्रो हुन्छ,’ गौतम भन्छन्, ‘हामीले बनाएका सडकमा जति बढी गाडी गुड्छन्, त्यति बढी राम्रो प्रतिफल दिन्छ ।’

उनका अनुसार सडकको आयु डिजाइनमा भर पर्ने गर्छ । त्यही भएर आयु १० वर्ष, १५ वर्ष र २० वर्ष हुन्छ । त्यसपछि मर्मत गर्नुपर्ने अवस्था रहन्छ । नयाँ सडकको लम्बाइ बढ्ने क्रम कम हुँदै गएको छ । ‘सडक धेरै बने, अब बनेका सडकलाई मर्मत–सम्भार धेरै गर्नुपर्ने हुन्छ,’ उनी भन्छन्, ‘त्यसरी नै दिगो राख्नुपर्छ ।’

उनको तर्क काठमाडौं उपत्यकामा मात्र सवारी साधन बढी भएको भन्ने छ । बाहिर सवारी साधनले सडक नपाएको अवस्था छ । राजमार्गबाट भन्सार जोड्ने सडक चार र छ लेनमा बनिरहेका छन् । ती राम्रा सडकभित्र पर्छन् । पश्चिममा धनगढीदेखि–अत्तरिया जोड्ने गरी सडक बन्दै छ । कोहलपुर–नेपालगन्ज सडकले रुपैडिया नाकालाई जोड्छ । मुख्य सडक चार लेन र बजार क्षेत्रको सडक ६ लेनको हुनेछ । बुटवल–बेलहिया सडक बनिराखेको छ । पथलैया–वीरगन्ज जोड्ने सडक बन्ने क्रममै छ । रानी–विराटनगर–धरान जोड्ने सडक बन्नेछ । ‘कोहलपुरको बनिसकेको छ,’ उनी भन्छन्, ‘अरू पनि बन्ने क्रममा छन्, २ वर्षभित्रमा यी सबै सडक पूरा हुनेछन् ।’ तर कतिपय ठाउँमा निर्माण व्यवसायीले निर्माणको जिम्मा लिएरसमेत समयमै काम नसक्दा सडक अलपत्रझैं बनेका छन् । कतै सडकमा पर्ने पुल पूरा हुन सकेका छैनन् त कतै सडक नै बेवारिसे बनेका छन् ।

पूर्वसचिव तुलसी सिटौलाका अनुसार नेपालमा पछिल्लो २० वर्षमा सडकको संख्या र लम्बाइमा उल्लेख्य वृद्धि भएको छ । तर, गुणस्तर वृद्धि अपेक्षाकृत छैन । गाउँगाउँमा सडक पुगेको छ । भएका सडक चौडा गर्ने काम बढेको छ । गाडी भित्रिने क्रम पनि उस्तै छ । सरकारले टयाक्सीबाहेक गाडी भित्रिन रोक लगाएको छैन । गाडीको संख्या दिनानुदिन बढ्दो छ । कतिपय सडकमा सवारी चाप अत्यधिक छ । यातायात व्यवस्था पेचिलो र चुनौतीपूर्ण बनेको छ ।

सडकमा गाडी धेरै देखिनुमा ट्राफिक व्यवस्थापन नमिलेर रहेको सिटौला बताउँछन् । ‘मेरो अनुभव छ, संसारका कतिपय देशहरूमा हाम्राजस्तै चौडा सडकहरूमा योभन्दा दोब्बर गाडीहरू सजिलैसँग गुडिरहेका छन्,’ उनी भन्छन्, ‘हामीले त्यो गर्न सकेनौं । त्यसका लागि लेन अनुशासन र ट्राफिक व्यवस्थापन हुनुपर्छ, यसलाई पालना गरेर सडकको क्षमतालाई दोब्बर बनाउन सकिन्छ ।’ पार्किङ छैन । सडकमै पार्किङ गर्नुपर्ने बाध्यता छ । व्यवस्थित पार्किङ नहुँदा बाटोलाई पार्किङस्थल बनाउने गरिएको छ । ‘संसारका अन्य मुलुकमा सवारी आवागमनलाई बाधा नपुग्ने गरी पनि बाटोलाई पार्किङका रूपमा प्रयोग गरिन्छ,’ उनी भन्छन्, ‘तर, हाम्रोमा फराकिलो सडकमा पहिलो प्राथमिकता पार्किङलाई हुन्छ, त्यसपछि बचेको ठाउँमा सवारी साधन चलाउनुपर्ने बाध्यता छ, अब हामीले यो समस्याबाट मुक्ति पाउनुपर्छ ।’

सम्भावना भएको ठाउँमा सडक थप्दै लग्नुपर्छ । उनका अनुसार अहिले गाडी आयात रोक्न सक्ने अवस्था छैन । जहाँ ट्राफिक घनत्व छ, त्यहाँ सडकलाई चौडा गर्दै बढीभन्दा बढी उपयोगमा ल्याउन जरुरी रहेको उनले बताए ।

‘नियम कानुन पालनामा कडाइ गर्नुपर्छ, अर्थतन्त्रमा सडकले उल्लेख्य टेवा दिइरहेको छ, उनी भन्छन्, ‘यो पछिल्लो वर्ष अर्थतन्त्र राम्रो हुनुमा सडकको योगदान पनि छ । सडकको पूर्ण उपयोग गर्न एकीकृत योजना चाहिन्छ, करिडोर डेभलपमेन्ट भनेर सडक आसपास के गर्ने के नगर्ने छुटयाउन जरुरी छ,’ उनी थप्छन्, ‘अर्को कुरा जहाँ सडक बनाइन्छ, त्यो सडक गुणस्तरीय हुनुपर्छ ।’

आधाभन्दा बढी सडकमा गरिएको लगानी बालुवामा पानीजस्तो भएको उनले टिप्पणी गरे । ‘गाडी गुड्दै नगुड्ने, गुडी हाले हिउँदमा मात्र गुड्ने खालका सडक पनि छन्,’ उनले भने, ‘करिब ८० हजार किमि सडकमध्ये ३५ हजार किमि सडकमा कहिलेकाहीँ मात्र गाडी गुड्छन्, कतिपयमा त गुड्दै गुड्दैनन्, यस्ता सडकले भने अर्थतन्त्रमा मद्दत पुर्‍याएको छैन ।’

जहाँ सवारी साधनको पर्याप्त आवागमन हुन्छ । त्यहाँ अरू विकासलाई पनि टेवा पुर्‍याएको हुन्छ । ‘सडकको संख्यात्मक विकास धेरै भएको छ तर गुणात्मक विकास गर्न जरुरी छ,’ उनी भन्छन, ‘सडकलाई भरपूर उपयोग गर्नका लागि ट्राफिक व्यवस्थित गर्नु जरुरी छ ।’