कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२१.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १५३

नेपाली चित्रलाई १७ लाख 

सुनीता साखकर्मी

काठमाडौँ — सन् २०१३ मा रेल चढेर चित्रकार उमाशंकर शाह जनकपुरदेखि भारतको जयनगर हुँदै दिल्ली जाँदै थिए । खजुरी स्टेसनमा रेल एक घण्टा रोकियो । उनी उत्रिएर प्लेटफार्ममा टहल्न थाले ।

नेपाली चित्रलाई १७ लाख 

उनको नजर रेलका पुराना इन्जिन र डिब्बाहरूमा परे । कुनैको पाङ्ग्रा छैन भने कुनैमा धुवाँ निस्कने ठाउँ । उनले तिनै डिब्बालाई केन्द्रमा राखेर तिनमा परम्परा र आधुनिकताको सम्मिश्रण गर्दै चार वर्ष लगाएर ‘नेपाल जनकपुर–जयनगर रेलवे’ (एनजेजेआर) सेरिजमा पेन्टिङहरू बनाए ।

शाहको त्यही सेरिजका पाँच पेन्टिङ हालै चीनमा कल्चर आर्ट इन्भेस्टमेन्टले गरेको ‘सुयुआन इन्टरनेसनल प्रिन्ट’ कम्पिटिसनमा उत्कृष्ट बन्दै १५ हजार अमेरिकी डलर (झन्डै १७ लाख रुपैयाँ) पुरस्कारको हकदार बनेका छन् ।

नौ जनाको जुरीले विश्वभरिका ६ सय २८ कलाकारका ३ हजार कलाकृतिमध्येबाट शाहको पेन्टिङलाई उत्कृष्ट ठहर्‍याएको हो । पुरस्कार २०१९ को मेमा चीनमै वितरण गरिने शाहले सोमबारको भेटमा जनाए ।


रेल–चित्र साइनो

जनकपुरमा जन्मेका शाहको बाल्यकाल त्यहीँका चोक, बजार र स्टेसन डुल्दै बित्यो । पहिले जनकपुरमा भारतको जयनगरसम्म चल्ने रेल थियो । धुवाँको मुस्लो फाल्दै ‘सीता’, ‘रामा’, ‘गुहयेश्वरी’, ‘कृष्ण’ जस्ता शब्दहरू लेखिएको इन्जिनसहित रेल उनको गाउँसम्म आइपुग्थ्यो ।

विद्यालयबाट छुट्टी हुनेबित्तिकै प्रत्येक दिन स्टेसनमा गइहाल्थे उनी । अनि रोकिइरहेको रेलको इन्जिनलाई छोएर तुफान भाग्थे । रेल गुड्ने बेला एकछिन् चढेर रेलको रफ्तार तेज भएसँगै उत्रिने उनको दिनचर्या नै भएको थियो ।

उनी मामाघर जानुपर्दा यात्रा रेलबाटै हुन्थ्यो । स्टेसनमा हातले लेखेको फिल्मका ब्यानरहरू टाँसिएका हुन्थे । छापेको जस्तै गरी ब्यानरहरू हातले कसरी लेखियो, चित्र कसरी बनाइयो होला भनेर उनी रनभुल्ल पर्ने गर्थे । बिस्तारै उनमा पोट्रेट पेन्टिङ गर्न रहर जाग्यो ।

हुन त हजुरआमा र आमालाई घरको भित्तामा प्राकृतिक रंगले बुट्टा कोर्न साथ दिँदा नै कलाको सुरुवात भइसकेको थियो । स्टेसनमा देखिएका व्यानरका चित्रले उनलाई आधुनिक पेन्टिङ बनाउन उत्प्रेरित गरिरह्यो । अनि उनले त्यहीलाई कपी गर्दै पेन्टिङ बनाउन थालेका थिए । सीतामढीमा प्लस टु पढाइपछि उनी भारतकै बनारसमा कला विषय पढ्न गए ।

जब उनले लामो कालखण्डपछि खजुरी स्टेसनमा ‘सीता’, ‘रामा’, ‘गुहयेश्वरी’, ‘कृष्ण’ जस्ता शब्द अंकित त्यही रेल इन्जिन देखे, उनी पुरानो समयतिर फर्किए । ‘इन्जिनमा लेखिएका शव्दहरू देखेरै मैले त चिनिहालेँ,’ उनले भने, ‘नेपालको पुरानो रेल त्यो रुपमा देख्दा म छक्क परेँ ।’

काठमाडौं बस्न थालेको २० वर्षपछि २०१३ मा उनले नेपाली रेल चढेका थिए । त्यति बेलासम्म नेपालमा रेल चलिरहेकै थियो । तर २०१४ पछि मर्मत गर्ने भन्दै रेल बन्द अवस्थामा छ । पुरानो गाउँमा आउने रेल भारतमा देख्दा २० वर्षअघिका घटनाहरू दिमागमा एकपछि अर्काे गर्दै आउन थाले । जयनगरबाट दिल्लीसम्म १८ घण्टाको यात्रामा उनको मनमा तिनै कुरा खेलिरहे ।

दिल्लीबाट फर्किएपछि उनी त्यही स्टेसनमा चारपाँच पटक गए । फोटाहरू खिचे । फिल्ड स्टडी, डिटेलिङलाई मनन गर्दै त्यहाँको संस्कृति, रहनसहन पनि विस्तृत रूपमा बुझे ।

उनले एचिङका माध्यमबाट तिनलाई कोर्न थाले । यथार्थमा रेलका पाङ्ग्रा नभए पनि पेन्टिङमा पाङ्ग्रा थपे, धुवाँ जाने ठाउँ बनाए । उनले थप्ने काम मात्रै गरेनन्, आधुनिकताको लेपन पनि लगाइदिए । रामले सीतालाई विवाहपछि रेलमै राखी अयोध्या लाँदै गरेको देखाए, राधा विवाह गरेर रेलमै नेपाल आइरहेको देखाए । २०१४ मा सुरु गरेको प्रोजेक्ट २०१६ मा सकियो ।

यसबीच उनी बिरामी पनि परे । औँला कक्रक्क परे, सर्टको टाँकसम्म खोल्न नसक्ने भए । सुगर बढ्यो, प्रेसर घटेन । विश्वविद्यालयबाट एकवर्षे छुट्टी लिएर उनी फिजियोथेरापी गराउनतिर लागे । अनि बल्ल जीवन सामान्य अवस्थामा फर्किंदै गयो ।


परम्परा–आधुनिकता फयुजनको प्रशंसा

शाहले यो सेरिजलाई पहिलो पटक भारतको ह्याबिटयाट सेन्टरमा ‘रोटी बेटी’ शीर्षकमा प्रदर्शन गरे । उनका अनुसार, यो सेरिजमार्फत भारतसित नेपालको तराई क्षेत्रको रोटी–बेटी सम्बन्धलाई देखाउन खोजिएको छ ।

भारतमा उनको पेन्टिङ उत्कृष्ट भयो । तर त्यहाँ सिटी स्केप मात्रै बिक्री भयो, रेलको सेरिज बिकेन । ‘एकथरी काम गरिरहेकाले अर्काे गर्दा नबिक्ने डर हुन्छ, तर त्यसो भयो भन्दैमा नयाँ प्रयोग गर्न छोड्न हुन्न,’ उनले भने, ‘कलाको कन्सेप्ट परिवर्तन गर्दै एक्स्पेरिमेन्ट गर्दै लाँदा राम्रो हुन्छ ।’

चीनमा ‘रेलवे स्टेसन अफ जनकपुर’, ‘मिथिलानी’, ‘जयनुल बैण्ड’, ‘अङ्गीकृत नागरिक’ लगायत पाँच शीर्षकका पेन्टिङ पठाइएका हुन् । सबै पेन्टिङ ३० इन्च बाई ८० इन्चका छन् ।

‘मिथिला कलाको परम्परा र संस्कृतिको जराका साथै आधुनिकतालाई समेत समेटेकाले नै चीनमा पनि मेरो पेन्टिङ पुरस्कृत भएको हो,’ उनले भने ।

चीनको जुरीमा रहेका बेल्जियमको राजकीय ललितकला एकेडेमीका डिन डयानियल स्लुथले शाहको पेन्टिङको प्रशंसामा भनेका छन्, ‘परम्परा र आधुनिकताको सम्मिश्रण गर्ने उनको कौशल राम्रो छ ।’ अर्का सदस्य जर्मनीको ट्रायर विश्वविद्यालयकी प्राध्यापक अन्ना बुलान्डा–पान्टालाक्सीले नेपाली कलाको प्रशंसा गर्दै शाहले पेन्टिङमा प्रिन्ट मेकिङको प्रविधि प्रयोग गर्दै आफ्नो मौलिक कलालाई उतार्नु अभूतपूर्व रहेको दाबी गरेकी छन् ।

अहिले उत्तरआधुनिकताको समय भन्दै चित्रहरूले अमूर्त कला बनाइरहेको उल्लेख गर्दै शाहले भने, ‘उत्तरआधुनिकतावादले पनि स्थानीय पहिचान हेर्छ । त्यसैले कलाकारले आफ्नो स्थानीयता र मौलिकतालाई सम्मान गर्नु जरुरी छ ।

उत्तरआधुनिकतावादले पनि समाजको पुरानो जराको रूपमा रहेको परम्परा, संस्कृति र रहनसहनलाई छोडेको छैन । प्राय पेन्टिङ आधुनिक मात्रै भइदिन्छन्, या त विदेशीको कपी । त्यो वास्तवमा नाङ्गोजस्तै हुन्छ । ठाउँठाउँको कुरा आएपछि कलामा विविधता आउँछ ।’

शाहले २०१३ पछि मात्रै भारतीय कला कलेक्टरको दबाबमा फाट्टफुट्ट प्रतियोगिताहरूमा पेन्टिङहरू पठाउन थालेका हुन् ।

त्यसयता थुप्रै विदेशी प्रतियोगिताहरूमा उनका पेन्टिङ उत्कृष्ट भइसकेका छन् ।

त्यसपछि चीनमा अवार्ड पाएको घोषणासँगै चीनका दुई म्युजियमले उनका कृति किनिसकेका छन् ।

‘म एउटा झोला बोकेर काठमाडौं छिरेको मान्छे, आएको दुई–चार सालमै मैले घर बनाएकै हो, गाडी किनेकै हो,’ उनले भने, ‘मैले ७ सयदेखि २ हजार रुपैयाँसम्म पेन्टिङ बेचेँ । अहिले २ लाखभन्दा कममा मेरा पेन्टिङ बिक्दैनन् । मेहनत गरेर बनाएका पेन्टिङ बिक्री हुँदा रैछन् त !’

अहिले विश्वव्यापीकरणको कन्सेप्ट बाहिर आइरहेका बेला चित्रकारहरूले पेन्टिङको बजारका लागि नेपालमै सीमित रहनुपर्छ भन्ने शाहलाई लाग्दैन । ‘राम्रो काम गर्‍यो भने घर बसीबसी आफ्ना कला संसारभर पुर्‍याउन सकिन्छ,’ उनले भने, ‘कलाकारले निराश नभई कडा मिहिनेत गरिराख्नुपर्छ ।’

प्रकाशित : पुस १७, २०७५ ०८:१४
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?