यसरी छानौं विद्यालय

उनका अभिभावकले पनि यही विद्यालय र यही विषय पढाउने भन्ने निर्क्योल गरेका छैनन् । उनकी अभिभावक पार्वती तिमिल्सिना भन्छिन्, ‘धेरै विद्यालय बुझिरहेका छौं । त्यहाा पढाइ हुने विषय, भौतिक संरचना, शिक्षक र वातावरण बुझिरहेका छौं । अब केही दिनमा कहाा पढाउने, के पढाउने पक्का गर्नुपर्ला ?’

एसईईको नतिजा निस्केपछि कुन विद्यालय र कुन विषय पढाउने भन्ने चिन्ताले अभिभावक/विद्यार्थीलाई सताउने गर्छ । धेरै विद्यार्थी र अभिभावकलाई विज्ञापनको तामझामका बीच कस्तो विद्यालय रोज्ने भन्ने तनावकै विषय हो । सयौ विद्यालयमा कुन राम्रो/नराम्रो भन्ने छुट्याउनु सजिलो काम होइन । तर यो हतारमा निर्णय गरिहाल्ने विषय पनि होइन । किनकि यसमा विद्यार्थीको भविष्य जोडिएको छ । शिक्षाविद्हरू सबैभन्दा पहिला अभिभावक र विद्यार्थीलाई आफ्नो छोराछोरी र आफ्नो रुचि के हो त्यो छुट्ट्याउन सल्लाह दिन्छन् । शिक्षाविद् प्रकाश भट्ट भन्छन्, ‘आफ्ना छोराछोरीको स्ट्रेन्थ केमा छ, त्यो थाहा पाउन जरुरी छ अभिभावकले । अनि विद्यार्थीले पनि आफ्नो रुचि के विषयमा हो त्यसमा क्लियर हुनुपर्छ ।’

अभिभावक र विद्यार्थी रुचिको खुट्ट्याइसकेपछि अब बल्ल आफूले पढ्न चाहेको विषयसाग सम्बन्धित विद्यालय खोज्नुपर्ने भट्ट बताउाछन् । उनले भने, ’अहिले विज्ञापनको जमाना छ । विज्ञापनमा अनेक भनिएको हुन्छ । त्यसको पछि लाग्नुभएन । आफूले पढ्न लागेको विषय कसरी पढाइन्छ, कस्ता शिक्षकले पढाउाछन् । विद्यालयको वातावरण के छ बुझ्न जरुरी छ ।’ एउटै विषय पढाउने दर्जनौं विद्यालयहरू छन् । यस्तो अवस्थामा कुन राम्रो हो छुट्याउन गार्‍हो हुन्छ र कतिपयले विज्ञापनको भरमा निर्णय गर्छन् । ‘आफ्नो इच्छा र चाहनाअनुसार छनोट गर्ने हो’ भट्टले भने, ‘जहाँ धेरै ‘हाईफाई’ छ त्यहाँ जानुपर्छ भन्ने छैन ।’ विद्यालय छनोट गर्दा विद्यालयको बाहिर तडकभडक होइन भित्री कुरा बुझ्नुपर्छ । पुरानो शैक्षिक रेकर्ड कस्तो छ, त्यसलाई बुझ्नुपर्छ । बाहिर ठूलाठूला हल्ला मात्र गर्नेहरू पनि हुन सक्छन् । कतिपय विद्यालयको कुनै समय राम्रो अध्यापन गराएर ‘ब्रान्ड’ को रूपमा स्थापित भए पनि अहिले शैक्षिकस्तर खस्केको हुन सक्छ । त्यसैले ‘ब्रान्ड’ कै पछि लागेर, अरूले भनेको भरमा मात्र दौडिइहाल्नु बुद्धिमानी हुँदैन । उनले भने, ‘विद्यार्थीलाई मीठा नारा, सफासुग्घर पूर्वाधार र छुट नै छुटका घुमाउरो योजना बनाएर भर्ना गर्ने प्रयास सबैजसो विद्यालयले गर्छन् । विद्यालय छनोट गर्दा त्यसको शुल्क, संरचना, शिक्षकहरूको विज्ञता, पुराना विद्यार्थीहरूको सफलता र अभिभावकको आम्दानीका बीच सन्तुलन मिलाउन जरुरी छ ।’

निश्चित पाठ्यक्रममा आधारित पुस्तक अध्ययन–अध्यापन गर्ने, परीक्षा दिने र पास गर्ने, यति मात्र प्रयोजनका लागि प्रयोग हुने थलो विद्यालय होइन । अध्ययनभित्र अतिरिक्त क्रियाकलाप पनि पर्छन् । ‘त्यस्ता गतिविधि हुन्छन् कि हुँदैनन् भन्ने बुझ्नुपर्छ’ जनप्रेमी कलेजका प्रिन्सिपल नीलेश आचार्यको सुझाव छ, ‘अतिरिक्त क्रियाकलापले पाठ्यक्रमभन्दा बाहिरका कुरामा पनि सिक्ने अवसर प्राप्त हुन्छ ।’
शैक्षिक पूर्वाधार कति र कस्तो त्यसको आधारमा पनि विद्यालय छान्नुपर्छ । प्रयोगात्मक विषय अध्ययन गर्नेहरूका लागि त यो झन् महत्त्वपूर्ण हो । कतिपय विद्यालयहरूले विज्ञापनमा अनेक सुविधाका आश्वासन बाँडिएका हुन्छन् । तर त्यसअनुसारका गतिविधिहरू गर्दैनन् । प्रयोगात्मक सामग्री, पर्याप्त पुस्तकहरू भएको पुस्ताकालयलगायतका आधारभूत संरचना नै नभएका पनि हुन्छन् । यसमा ध्यान पुर्‍याउनुपर्छ । सबै विद्यालयको कुरा पूर्वाधार, प्राध्यापक, पुस्तकालय, प्रयोगशाला उस्तै उस्तै लागेमा कम्तीमा ४/५ वटा विद्यालयको अध्ययन गरी तुलनात्मक रूपमा राम्रो लागेकामा भर्ना गर्ने निर्णय गर्नु राम्रो हुन्छ । निर्णय प्रक्रियामा अभिभावकहरूलाई पनि सामेल गराए पढ्नुपूर्व नै सामूहिक व्यवस्थापनको अभ्यास यो विषय पढ्ने विद्यार्थीमा हुनेछ । शिक्षाविद् भट्ट भन्छन्, ‘सकिन्छ भने अभिभावक र विद्यार्थी मिलेर ‘मिनी रिसर्च’ गरे पनि हुन्छ ।’

शिक्षाविद् भट्ट भन्छन्, ‘जतिसुकै कुरा गरे पनि अभिावक र विद्यार्थीले अन्तिममा आफ्नो आर्थिक अवस्थाको पनि ख्याल गर्नैपर्छ । आफ्नो हैसियतका विद्यालय छान्दा उपयुक्त हुन्छ ।’ धेरै प्रतिशत नम्बर ल्याएर पास भएको भन्दैमा छिमेकी र आफन्तको देखासिकी गरेर महँगो विद्यालयमा जाँदा पछि आर्थिक रूपमा धान्नै गार्‍हो पर्न सक्छ । विद्यालयको अध्ययनमा एक दुई दिन मात्र होइन वषौंसम्म लगातार खर्च गर्नुपर्ने हुन्छ । यातायात, पाठ्यपुस्तक, पाठ्यसामग्रीलगायतका नियमित खर्चमा चर्को शुल्कको भारी पनि थपिँदा सामान्य आर्थिक अवस्था भएकाहरूलाई उठ्नै नसक्ने बोझ पर्न जान्छ ।

हुन त दुःखै गरेर भए पनि राम्रो शिक्षा लिने कुरामा ‘कम्प्रोमाइज’ गर्नुहुँदैन । अधिकांश अभिभावक र विद्यार्थीको पनि यस्तै सोच हुन्छ । राम्ररी अनुसन्धान गर्ने हो भने कम शुल्कमा गुणस्तरीय शिक्षा दिने विद्यालयहरू आफ्नै टोलछिमेकमा हुन सक्छन् । तडकभडक र पुराना ‘ब्रान्डेड’ भन्दा समान्य विद्यालयले राम्रो नतिजा ल्याइरहेका हुन सक्छन् । कत्तिपय सामुदायिक र सरकारी विद्यालयहरूले सस्तोमा गुणस्तरीय अध्यापन गराइरहेका हुन सक्छन् । त्यसैले आर्थिक अवस्थाअनुसार आफूलाई उपयुक्त हुने विद्यालयको छनोट गर्नु उत्तम हुन्छ ।