सम्पदा, साइकल र पर्यटन
काठमाडौँ — काष्ठमण्डप, बुङमती र खोकना । यी सम्पदा चार वर्षयता साइकलयात्रीहरूको गन्तव्य बन्दै आएको छ । काष्ठमण्डप सातौं शताब्दीमा बनेको सत्तल । खोकना र बुङमती उपत्यकाकै प्राचीन बस्ती । यी सम्पदा भुइँचालोले क्षतिग्रस्त बनाए ।
काष्ठमण्डप ध्वस्त नै भयो । खोकना र बुङमतीका अधिकांश घर ढले । भत्किएका सम्पदा बनाउने अभियानमा हातेमालो गर्न साइकलप्रेमी युवाले २०७२ सालको गाईजात्रादेखि सुरु गरेको हो सम्पदा यात्रा । ‘काष्ठमण्डप, बुङमती र खोकनाको पुनर्निर्माणमा हातेमालो गर्दै यी क्षेत्रलाई पर्यटन गन्तव्यका रूपमा प्रचार गराउन यो अभियान चलाएका हौं,’ अभियानकर्ता कन्सेप्ट नेपालका अध्यक्ष पवन शाक्यले भने । यी सम्पदामा सहयोग गर्न प्रत्येक साइकलयात्रीसँग पाँच सय रुपैयाँ लिने गरिएको छ ।
यो वर्ष आयोजना गरिएको र्यालीमा दुई सय जना साइकल राइडर सहभागी भएका थिए । काष्ठमण्डपबाट सुरु भएको साइकल यात्रामा ६० वर्षका वृद्धदेखि युवायुवतीसम्म सहभागी थिए । विदेशी पर्यटक पनि साइकल चलाइरहेका देखिन्थे । तीस वर्षयता साइकल यात्रा गरिरहेका सोनाम गुरुङले अगुवाइ गरे । साइकल यात्रा काष्ठमण्डप हुँदै परोपकार पुल, कालीमाटी, रविभवन, कुलेश्वर, बल्खु, बस्नेत गाउँ, चोभार, शैवु भन्ज्याङ, कार्की गाउँ, चुइगाउँ, टौदह, चाल्नाखेल, लामागाउँ, बुङमती हुँदै खोकना पुगेको थियो । यी ठाउँ फेरो लगाउँदा झन्डै २० किलोमिटर भइसकेको थियो ।
खोकनाको प्रसिद्ध मन्दिर हो रुद्रायणी । यात्रीलाई स्वागत गर्न यही मन्दिरको डबलीमा जम्मा भएका थिए खोकनावासी । बाँसुरी, मादल, सारंगी जस्ता बाजासहित जम्मा भएका थिए युवाको समूह । उनीहरूले रुद्रायणी नाचमा बजाइने धुन निकालेर मनोरञ्जन दिलाए । आश्विन शुक्ल तृतीया र कात्तिक पूर्णिमामा देखाइने खोकनाको यो नाच प्रसिद्ध छ । तान्त्रिक विधिअनुसार देखाइन्छ रुद्रायणी । १६ जना नर्तकसहित ४६ जना कलाकार सक्रिय हुने यो नाच महिलाले हेर्न नहुने मान्यता छ । लिच्छविकालीन रुद्रायणी मन्दिरलाई पनि भूकम्पले जीर्ण बनाएको छ । मन्दिरको जीर्णाेद्धार सुरु भएको छैन ।
साइकल चलाएर साहसी पर्यटनलाई प्रोत्साहन गरिएको भन्दै ६० वर्षीय सोनाम गुरुङ र विश्व साइकल यात्री पुस्कर शाहलाई खोकना पुन:स्थापन समितिले सम्मान पनि गर्यो । साइकल यात्राले आफ्नो शरीरको रक्षा गर्ने गुरुङले बताए । ‘म साठी वर्ष नाघें,’ उनले सुनाए, ‘तीस वर्ष भयो साइकल चढेको । कहीं जानुपर्दा गाडी चढेको छैन । मोटर साइकल चढेको छैन । केही रोग लागेको छैन । यसको कारण साइक्लिङ नै हो ।’
प्राचीन नेवार बस्ती खोकना जावलाखेलबाट ५ किमि दक्षिण पूर्वमा पर्छ । खोकना तेल उत्पादनका लागि पनि ख्याति प्राप्त स्थान हो । कोलमा तोरी राखेर तेल पेल्ने गरिन्छ । तोरी पेल्ने व्यवसायका लागि सहकारी बनेका छन् । तर, प्राचीन प्रविधि लोप भइरहेका छन् । यहाँ घरका वास्तुकला पनि मौलिक छन् । माटोले बनेका घर एकअर्कामा जोडिएका छन् । रुद्रायणी मन्दिर, गुम्बा, कार्यविनायक जस्ता सम्पदाले धनी यो क्षेत्रलाई विश्व सम्पदा सूचीमा राख्ने प्रयास भइरहेको थियो ।
विश्व सम्पदा सूचीमै राख्न प्रयास भइरहेको अर्काे प्राचीन बस्ती हो बुङमती । खोकनासँगै जोडिएको यो बस्तीमा रातो मत्स्येन्द्रनाथको मन्दिर, चुनदेवी, कालभैरव, छप्पीदेवीजस्ता मन्दिर छन् । यहाँ ६ महिनासम्म रातो मत्येन्द्रनाथको मूर्ति राखिन्छ । प्राचीन कला र संस्कृतिले सम्पन्न यो बस्ती खुला संग्रहालय हो । विश्व सम्पदा सूचीमा राख्ने प्रयासमा २०७२ को भूकम्प बाधक बन्यो । त्यसयता खोकना बुङमतीको पर्यटन विकासमा साइकल अभियानले साथ दिएकामा स्थानीयवासी दंग छन् ।
ललितपुर महानगरपालिका वडा नं. २१ का अध्यक्ष रवीन्द्र महर्जनले खोकनाको मौलिक बस्तीको विकास गर्न कार्यक्रम ल्याउन लागेको जानकारी दिए । ‘हामी अब होमस्टे सुरु गर्छांै । लोकल गाइड उत्पादन गर्छाैं,’ अध्यक्ष महर्जनले भने, ‘अहिले साइकल चढेर खोकना आउनेको संख्या बढ्दै छ । अब पर्यटकको ध्यान यता तान्छौं । यहाँको ऐतिहासिक र सांस्कृतिक पक्षको प्रचार गर्नेछौं । यसले इतिहास, संस्कृतिको अध्ययन थलोका रूपमा बुङमती खोकना विकास हुनेछ ।’
