१८.१२°C काठमाडौं
रोजिताको अर्को पाटो- सर्वोच्च शिखरदेखि अाकाशगंगाकाे तारासम्म
काठमाडौँ — पछिल्लो सिजन सगरमाथामा पाइला टेकेयता रोजिता बुद्धाचार्य चर्चामा आइन् । विश्वकै सर्वोच्च शिखरको सफल आरोहण मात्रै उनको चर्चाको विषय होइन । उनी एफएम, रेडियोमा कार्यक्रम प्रस्तोता, रंगकर्मी पनि हुन् । उनको अध्ययनको विषय भने फरक छ । अमृत साइन्स क्याम्पसबाट भौतिकशास्त्रमा स्नातकोत्तर गरेकी उनी आकाशगंगा (ग्यालेक्सी) भित्रको ताराहरूको अध्ययन गर्छिन् ।
सधैं भीडभाड हुने असननिरकै बाङ्गेमुढामा जन्मेकी २५ वर्षीया उनको रुचि खगोल भौतिकशास्त्र हो र यसैअन्तर्गत आकाशगंगाभित्रका ताराहरूको अध्ययन गर्छिन् ।
उनले ओरायन तारामण्डलको एउटा तारा विटलज्यूजको आयु सकिँदै जाँदा देखिने प्रकाशको परिवर्तनबारे अमेरिकाको स्पेस टेलिस्कोप साइन्स इन्स्टिच्युटबाट अध्ययन गरिन् । पोल्यान्डको निकोलस कोपर्निकस एस्ट्रोनोमिक सेन्टर अफ पोलिस एकेडेमी अफ साइन्सेजबाट आकाशगंगा आईसी १४८१ को गति र यसको फैलावट, इटालीको भ्याटिकन अब्जर्भेटरीबाट सिग्नस तारामण्डलको ब्लाक होल सिग्नस एक्स ३ को प्रणाली, मिल्की वे भित्र रहेको एम ४ तारापुञ्जको उमेर र सौर्यमण्डलबीचको दूरी पनि मापन गरिन् ।
‘म अढाई वर्षको हुँदा आमा बित्नुभयो । तर उहाँको अनुहार याद छैन । आमाको एउटा फोटो छ तर त्यसमा आमाको अनुहार भाइको हातले छेकिएको छ,’ आफ्नो रुचिबारे उनले भनिन्, ‘त्यसैले आमा कस्ती हुनुहुन्थ्यो भन्ने मनमा सधैं कौतुहलता जाग्थ्यो । आमाको अनुहार मैले प्रस्ट नदेखेकाले नै मेरो मनमा खगोल र अन्तरिक्ष सपना आएको हो ।’ उनी हजुरबासँग हुर्किइन् । उनले धेरैपल्ट हजुरबालाई आमाको अनुहारबारे सोधेकी थिइन् । ‘एक दिन हजुरबाले पूर्णिमाको बेला चन्द्रमालाई देखाएर आमाको अनुहार हेर्नका लागि त्यहाँ (चन्द्रमा) जानुपर्ने भन्नुभयो । त्यसपछि चन्द्रमामा पुग्न एउटा घरबाट अर्को घर हुँदै अग्ला–अग्ला पहाड पुग्ने र ती पहाडबाट झन् अग्ला हिमाल पुग्ने अनि आमालाई भेट्न चन्द्रमामा सिधै जम्प गर्ने सपना देख्न थालें,’ उनले बताइन् । सगरमाथाको चुचुरोमा पुग्दा उनलाई नदेखेको आमाको अनुहार देखेजस्तो लागेको थियो ।
अलि बढ्दै जाँदा उनलाई चन्द्रमामा पुग्नका लागि विज्ञान पढ्नुपर्ने रहेछ भन्ने लाग्यो । त्यसका लागि खगोलशास्त्रको अध्ययन र अन्तरिक्षयात्री बन्नुपर्ने आवश्यकता बुझिन् । स्कुलमा वक्तृत्वकला, निबन्ध लेखन, वादविवाद प्रतियोगिता, हाजिरी जवाफमा नियमित सफलता पाएकी उनी ५ कक्षामा छँदै बाल पत्रकार भएकी थिइन्, भित्ते पत्रिका निकालेकी थिइन् । रेडियो नाटक बनाइन् । एसएलसी सकेर आरजे, भीजे भइन् । तर, विज्ञान पढ्ने भएपछि ती गतिविधि बन्द भयो । १२ कक्षापछि एफएममा न्ह्यस: लिस: कासा (प्रश्नोत्तर खेल), गुड मर्निङ काठमाडौं, अफिस आवर, हार्ट विट, सटर्डे फनलगायत कार्यक्रमको प्रस्तोता भइन् । समाचार वाचन पनि गरिन् ।
कक्षा १२ मा राम्रो गरेपछि उनलाई चिकित्सा वा इन्जिनियरिङ पढ्न सुझाइएको थियो । तर, उनले भौतिकशास्त्र रोजिन् । बीपी कोइराला स्मृति प्लानेटेरियम, अब्जर्भेटरी र विज्ञान संग्रहालय विकास समितिले ०६७ सालमा स्कुल अन एस्ट्रोनोमी, एस्ट्रोफिजिक्स एन्ड स्पेस साइन्समा १० दिने कार्यक्रम आयोजना गरेको थियो । स्नातक दोस्रो वर्षमा छँदै उनी त्यसमा सहभागी भइन् । उनले खोजेको र चाहेको विषय त्यही थियो । ‘मैले त्यही कार्यक्रममा पहिलो पटक टेलिस्कोपबाट चन्द्रमा, शनि र बृहस्पतिलाई नियाल्ने मौका पाएँ । र, मेरो अध्ययनको विषय पनि मोडियो । पत्रकारिता विज्ञानमा, अध्ययन भौतिक खगोलशास्त्रमा र काम बीपी कोइराला मेमोरियल प्लानेटेरियम अब्जर्भेटरी र विज्ञान संग्रहालयमा थालें ।’
भ्याटिकन यात्रा
उनले भ्याटिकन अब्जर्भेटरी, इटालीमा ब्राजिल, कोलम्बिया र अमेरिकी चार साथीको समूहमा मिलेर सौर्यमण्डलभन्दा लाखौं प्रकाश वर्ष टाढाको एम ४ तारापुञ्ज र सौर्यमण्डलबीचको दूरीको मापन गरेकी हुन् । उनीहरूले प्राध्यापक ज्यूजपे बोनोको निगरानीमा काम गरेका थिए । सगरमाथा आरोहणपछि काठमाडौं फर्केको भोलिपल्टै भ्याटिकन पुगेर उनी जुन २ देखि जुलाई २ सम्म १८ मुलुकका २४ युवा वैज्ञानिक सम्मेलनमा सहभागी भएकी थिइन् । उनीहरूले ग्यालेक्सीमा चम्किरहेका ताराहरूको जन्म, युवा अवस्था, वृद्धा अवस्था, मृत्यु हुने प्रक्रियाबारे अध्ययन, विश्लेषण गरेका थिए । रोजिताको समूहलाई अन्तरिक्षमा रहेको एम ४ तारापुञ्जको उमेर मापन गर्न लगाइएको थियो । उनीहरूको समूहले निकालेको तारापुञ्जको उमेर लगभग १२ अर्ब २० करोड वर्षलाई जर्नलमा राख्न योग्य भन्दै वैज्ञानिकहरूले तारिफ गरेका थिए ।
अन्तरिक्षमा नासा र इसालगायतले संयुक्त रूपमा स्थापित गरेको हवल स्पेस टेलिस्कोप सर्भिस मिसनका अन्तरिक्ष यात्री तथा एस्ट्रोफिजिक्सको प्राध्यापक क्लाउडी निकोलायरको अनुभव सुन्ने मौका उनले पाएकी थिइन् । त्यस अवसरमा उनले आफ्नो सगरमाथा यात्रा, शेर्पा, देश, बुद्ध र गोर्खा सिपाहीबारे पनि बताएकी थिइन् । उनले भ्याटिकनमा युरोपियन साउदर्न अब्जर्भेटरीका खगोल वैज्ञानिकहरू प्राध्यापक मरिना, फर्नान्डो, चिलिका दान्ते मिनिती, अमेरिकाबाट प्राध्यापक दाना, भ्याटिकन अब्जर्भेटरी, जापान, स्पेन, रोमका वैज्ञानिकहरूबाट खगोल विद्यासम्बन्धी धेरै ज्ञान सिक्ने अवसर पाएको बताइन् ।
फिजिक्समा स्नातकोत्तर गर्दा उनले सोधपत्र ओरायन तारामण्डलमा पर्ने विटलज्यूज ताराको अध्ययन गरिन् । प्राध्यापक डा. उदयराज खनाल, सहप्राध्यापक प्रेम ढुंगेल र वेधशाला व्यवस्थापक सरोजराज शाहीको निगरानीमा विटलज्यूज तारालाई नगरकोटको वेधशालाबाट टेलिस्कोपमार्फत फोटो खिचेर टेलिस्कोपसम्म आउने प्रकाशको तथ्यांक एक वर्ष लगाएर संकलन गरेकी थिइन् । पुन: पुष्टि पनि गरिन् ।
उनले ब्रह्माण्डमा ग्रहको संख्याबारे पनि अनुसन्धान गरिन् । खगोलशास्त्रको पहिलो अनुसन्धानबाट प्रभावित भएर उनलाई काठमाडौं एस्ट्रोफिजिक्स स्कुलमा सहभागी मेलबोर्नका खगोलविद् मिकेला ट्रेन्टी, डा. केन केनयन, जर्मन डा. नोरा लुत्जेन्डर्फ, पोल्यान्डका प्रा. आन्द्रे जियास्र्कीले ‘डिनर’ को निमन्त्रणा दिएका थिए । उनीहरूले कुराकानीपछि रोजितालाई आफ्नो ज्ञान र क्षमता खेर नफाल्न सुझाएका थिए । उनलाई सगरमाथा आरोहणमा पनि ती वैज्ञानिकहरूले सहयोग गरे ।
त्यो आँसु
पोल्यान्डको राजधानी वार्सामा सन् २०१७ को अगस्त–सेप्टेम्बरमा खगोल विज्ञानसम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलनमा सहभागी हुँदा रोजिताले लाखौं प्रकाश वर्ष टाढाको तारा मण्डलको ब्ल्याकहोल सिग्नस एक्स ३ को प्रणालीको अध्ययन गरिन् । उनलाई लाइट कर्भको विश्लेषण गर्नका लागि प्राध्यापक आन्द्रे जियास्र्की र उपप्राध्यापक बार्बराले गाइड गरेका थिए ।
‘प्रसिद्ध वैज्ञानिक आन्द्रेले तुरुन्त आउ भनेपछि म वार्सा पुगेकी थिए । त्यसबेलासम्म हिसाब मात्रै गर्नुपर्ने सोचेकी थिएँ तर त्यो विद्यावारिधिले गर्ने शोधार्थी थियो,’ रोजिताले भनिन्, ‘कम्तीमा तीन दिन लाग्ने भन्दै मलाई एउटा प्रोजेक्ट दिए । नसके अर्को प्रोजेक्ट गर्न पनि सुझाए । मैले त्यही आँटें । तर, कोडिङ नमिल्दा खगोल विज्ञानका लागि अयोग्य भए भनेर रोए ।’ आन्द्रेले सम्झाएपछि उनी फेरि त्यो प्रोजेक्टमा लागिन् । ‘विवेक पुर्याएर गरेको तीन घण्टामै काम पूरा गरें,’ उनले भनिन्, ‘आन्द्रे ट्वाँ पर्नुभयो । अनि मलाई लाग्यो हिसाब मिलेन । रिसाएर तुरुन्तै नेपाल फर्काउने डर लाग्यो । तर, उहाँले धाप मारेर स्याबासी दिनुभयो । एकदमै खुसी लाग्यो ।’ उनलाई वैज्ञानिक र पीएचडी शोधार्थीको सम्मेलनमा आन्द्रेले त्यहाँ ‘प्रोमिनेन्ट साइन्टिस्ट’ भनेर चिनाएका थिए । अर्थात् नामको होइन, कामको वैज्ञानिक ।
नासाको कार्ड
अमेरिकाको बाल्टीमोरमा सन २०१७ को जुनदेखि अगस्टसम्म स्पेश टेलिस्कोप साइन्स इन्स्टिच्युटले आयोजना गरेको स्पेस एस्ट्रोनोमी समर प्रोगाममा विश्वका ५ सय बढीले आवेदन दिएका थिए । त्यसबाट छनोटमा भएका १३ जनमा उनी परिन् ।
‘यो संस्थामा काम गर्ने खगोल वैज्ञानिक मात्रै आठ सय रहेछन् । नेसनल एरोनटिक्स एन्ड स्पेस एडमिनिस्ट्रेसन (नासा) को लागि काम गर्ने स्पेस टेलिस्कोप साइन्स इन्स्टिच्युटले हवल स्पेस टेलिस्कोपको तथ्यांक संग्रह गर्ने रहेछ । हवलको सेकेन्ड जेनेरेसन जेम्स वेब स्पेस टेलिस्कोपको अप्रेसन सेन्टरका रूपमा यो विकसित भएको छ । सन् २०२० मा यो टेलिस्कोप प्रक्षेपण हुँदैछ । टेलिस्कोप र तथ्यांक संग्रहबारे प्रत्यक्ष हेर्ने, सिक्ने मौका पाएँ ।’ उनले बाल्टीमोरमा भएको विज्ञान मेलामा नासाको टिसर्ट, आईडी कार्ड लगाएर स्पेस टेलिस्कोप साइन्सका तर्फबाट सर्वसाधारणले सोधेको जिज्ञासा मेट्न पाउँदा खुसी लागेको बताइन् ।
नेपालको विज्ञान प्रविधिको अवस्था सम्झिएर गाह्रो मान्ने उनको आफ्नै योजना छ, ‘एस्ट्रोफिजिक्समा पीएचडी गर्ने । अवसर पाए अन्तरिक्ष यात्री, वैज्ञानिक बन्ने धोको पनि छ । पहिले मंगल ग्रहप्रति चासो राखेकी उनी त्योभन्दा परको तारामण्डलको अनुसन्धान गर्न चाहन्छिन् । उनी अब सगरमाथाभन्दा माथिको उडान भर्न चाहन्छिन् ।
