कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२४.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १४९

नोबेल पुरस्कार र माध्यम भाषा

टिप्पणी
अभय श्रेष्ठ

काठमाडौं — अंग्रेजीको फाइदा
सन् २०१६ को नोबेल साहित्य पुरस्कार जापानी मूलका बेलायती उपन्यासकार काजुओ इसिगुरोले पाए । यो पुरस्कार पाउनुअघि नै इसिगुरो संसारभरि यसकारण चिनिएका र पढिएका थिए कि उनी अंग्रेजी भाषामा लेख्थे ।

नोबेल पुरस्कार र माध्यम भाषा

अंग्रेजीको फाइदा
सन् २०१६ को नोबेल साहित्य पुरस्कार जापानी मूलका बेलायती उपन्यासकार काजुओ इसिगुरोले पाए । यो पुरस्कार पाउनुअघि नै इसिगुरो संसारभरि यसकारण चिनिएका र पढिएका थिए कि उनी अंग्रेजी भाषामा लेख्थे । अंग्रेजीमै लेखेका कारण उनको उपन्यास ‘द रिमेन्स अफ द डे’ सन् १९८९ को म्यान बुकर पुरस्कारका लागि सहभागी हुन पायो र पुरस्कृत पनि भयो । पछि यही उपन्यासमाथि जेम्स आइभोरीले सन् १९९४ मा एन्थोनी हप्किन्स र एम्मा थम्पसनलाई लिएर सोही शीर्षकमा चर्चित सिनेमा बनाए । त्यसको पटकथा स्वयं इसिगुरोले लेखेका थिए । त्यस वर्षको ओस्कार पुरस्कारका लागि आठ विधामा मनोनीत भए पनि सिनेमाले कुनै पुरस्कार पाएन । तर, सिनेमा संसारभरि नै असाध्यै चर्चित र प्रशंसित भयो । त्यसले इसिगुरोको परिचय संसारभरका कला, साहित्यप्रेमीसम्म फैलियो ।
यसअघि नै चारपल्ट उनी म्यान बुकर पुरस्कारका लागि मनोनीत भइसकेका थिए । सन् २००५ मा विभिन्न पुरस्कारका लागि मनोनीत विज्ञान उपन्यास ‘नेभर लेट मी गो’ लाई टाइम म्यागाजिनले सोही वर्षको सर्वश्रेष्ठ उपन्यास घोषित गर्‍यो । टाइमले नै सन् १९२३ देखि २००५ सम्म प्रकाशित सर्वश्रेष्ठ १०० उपन्यासमा पनि यस कृतिलाई सूचीकृत गर्‍यो । इसिगुरो यसरी नोबेल पुरस्कार पाउनुअघि नै संसारभरि चिनिइसकेका थिए । यसमा सबैभन्दा बढी योगदान उनले लेख्ने भाषा अंग्रेजीको छ ।

मातृभाषामा साहित्य
मातृभाषा जापानीमा लेखेका भए यही स्तरमा इसिगुरो चर्चित हुन्थे होलान् ? पक्कै हुने थिएनन् । त्यसको प्रत्यक्ष जवाफ गैरअंग्रेजी भाषी नोबेल विजेताहरूलाई हेरे पाउन सकिन्छ । सन् २००४ मा नोबेल पुरस्कार पाउने अस्ट्रियाकी एल्फ्रिड जेलिनेकलाई नोबेल कमिटीले ‘उपन्यास र नाटकमा आवाज र प्रतिआवाजहरूको सांगीतिक प्रवाह’ का लागि पुरस्कृत गरेको थियो । नोबेल घोषणाअघि विश्वका अधिकांश साहित्यप्रेमीलाई थाहा थिएन, जेलिनेक को हुन् । कारण प्रस्ट छ— अस्ट्रियाकी यी प्रख्यात उपन्यासकार जर्मन भाषामा लेख्छिन् ।
यही कुरा इटालीका डोरियो फो, पोर्चुगलका जोसे सारामागो, जर्मनीकी हेर्टा मुलर, स्विडेनका टमस ट्रान्सट्रोयमर, हंगेरीका इम्रे कार्टेजमा लागू हुन्छ जो नोबेल विजेता मातृभाषी लेखक हुन् । उनीहरूलाई चिनाउन कृतिभन्दा बढी नोबेल पुरस्कार सहायक सिद्ध भयो । जेलिनेक, फो वा सारामागाले आफ्नै भाषामा लेखेर पनि अन्तर्राष्ट्रिय प्रसिद्धि नपाएका होइनन् । ‘पियानो टिचर’ को प्रकाशनपछि जेलिनेक लोकप्रिय उपन्यासकारका रूपमा चिनिएकी थिइन् । सारामागोको उपन्यास ‘द गोस्पेल एकोर्डिङ टु जेसस क्राइस्ट’ र फोका नाटकहरूले पनि विश्वका सुधी पाठकबीच हंगामा मच्चाएका थिए । तर, त्यसका लागि पनि उनीहरूले अंग्रेजी अनुवादकै बैसाखी टेक्नुपरेको थियो ।
नोबेल पुरस्कारका लागि बर्सेनिजसो चर्चामा आउने केही नाम हुन् नाइजेरियाका बेन ओकरी, नेदरल्यान्ड्सका सिज नटवुम, ह्युगो क्लाउस, अल्बानियाका इस्माइल कादार, इजरायलका अमोस ओज, सोमालियाका नुरुद्दिन फराह, अमेरिकाका फिलिप रोथ, जोयस क्यारोल, सर्बियाका मिलोराद पाविभ, पूर्वचेकोस्लोभाकियाका मिलान कुन्देरा, जापानका हारुकी मुराकामी आदि । यीमध्ये अंग्रेजीमै लेख्ने हुनाले ओकरी, फराह, फिलिप रोथ र जोयस क्यारोललाई धेरैले पढेका छन् । अंग्रेजीमा नलेखे पनि राजनीतिक रूपले चर्चित र शैलीका हिसाबले बेजोड मानिएका कुन्देरा र मुराकामीबाहेक अन्य लेखक विश्वका पाठकका लागि लगभग अपरिचित छन् ।
नोबेल पुरस्कार नपाए पनि अंग्रेजीमा लेख्नेहरूको चर्चा पुरस्कार पाउनेहरूको भन्दा कम हुँदैन । जस्तो कि सल्मान रुस्दी नयाँ के लेखिरहेका छन् ? विक्रम सेठले नयाँ उपन्यासका लागि प्रकाशकबाट कति करोड एडभान्स लिए । जेके रोलिङको ‘ह्यारी पोर्टर’ को नयाँ भाग कहाँ पुग्यो ? जेएम कुट्सी, नादेन गोर्डिमेर, टोनी मरिसन के गरिरहेका छन् ? आदि इत्यादि ।

नोबाकोभ र नोबेल
अंग्रेजीमा लेख्ने रुसी उपन्यासकार भ्लादिमिर नोबाकोभको कुरा अझ रोचक छ । उनले नोबेल पुरस्कार पाएनन् । तर, उनको बहुचर्चित उपन्यास ‘लोलिता’ लाई धेरै नेपाली र भारतीय पाठकले नोबेल विजेता उपन्यासका रूपमा पढेका छन् । ‘लोलिता’ का अधिकांश हिन्दी संस्करणमा लेखिएको छ, ‘अश्लीलताको आरोपमा पहिला प्रतिबन्धित, पछि अदालतद्वारा प्रतिबन्ध फुकुवा, नोबेल पुरस्कार विजेता बुहचर्चित उपन्यास !’ नोबेल विजेता भनेर प्रचारित भएकै कारण सुरुमा मैले ‘लोलिता’ अंग्रेजीमा पढेको थिएँ । त्यो छिचोल्न मलाई मुस्किल परेको थियो । पछि मैले त्यसको हिन्दी अनुवाद पढेँ । रातो गातामा सुन्दर युवतीको तस्बिरअंकित त्यो किताब भारतको मनोज पब्लिकेसन्सले छापेको थियो । त्यसमा पनि नोबेल विजेता उपन्यास भनिएको छ । बजारिया प्रकाशनहरूले निकालेका हरेक नेपाली संस्करणमा यही उल्लेख छ । भारतीय ज्ञानपीठद्वारा प्रकाशित प्रसिद्ध साहित्यिक मासिक ‘नयाँ ज्ञानोदय’ को बेवफाई सुपर विशेषांक–भाग १ र २ मा पनि यसलाई नोबेल विजेता भनिएको छ ।
नोबेल पाएका भए उनी चर्चित भएको ५० को दशकदेखि उनको निधन सन् १९७७ सम्म हुनुपर्ने हो । लोलिता’ छापिएको वर्ष सन् १९५५ मा आइसल्यान्डका हल्दोर के लाक्सनेस पुरस्कृत भएका छन् । त्यसपछि लगातार पाँच वर्ष क्रमश: स्पेनका जुआन रामोन जिमेनेज, अल्जेरियामा जन्मेका फ्रान्सेली उपन्यासकार अल्बेयर कामु, रुसका बोरिस पास्तरनाक, इटालीका साल्भाटोर क्वासिमोदो र फ्रान्सका सेन्ट जोन पर्सले पुरस्कार पाएका छन् । नोबेल साहित्य विजेताको पूरै सूचीमा नोबाकोभको नाम कतै छैन । चर्चा गरिएजस्तो नोबेल सामान्यतया कुनै कृति विशेषलाई नभई ‘अनुपम उपलब्धि’ बापत दिइन्छ । त्यसो भए ‘लोलिता’ नोबेल विजेताका रूपमा किन प्रचारित भयो ? यो चरम यौन अराजकताको वकालत गर्ने उपन्यास हो । यसमा ३७ वर्षे हम्बर्ट १२ वर्षे सौतेली छोरी लोलिताको बाध्यताको फाइदा उठाउँदै बलात्कार गर्छ । खुला अर्थतन्त्रको युगमा यस्तो कृतिको बजारमूल्य निश्चय पनि माथि हुन्छ । यसलाई नोबेल विजेता भनेर चर्चा गर्नुमा सायद बजारस्वार्थले काम गरेको थियो । तथापि, अंग्रेजीमै लेखिएकाले तुरुन्तै संसारभरि हंगामा मच्चाउन यो उपन्यास सफल भएको थियो ।

राजनीतिको बैसाखी
अंग्रेजी भाषामा नलेखे पनि प्रसिद्धिको अर्को कारण राजनीतिक पनि हुने रहेछ । मूल भाषा अंग्रेजी नभए पनि नोबेल पुरस्कार पाउनुअघि नै रुसी साहित्यकार आलेक्सान्द्र सोल्जेनित्सिन संसार हल्लाउने गरी प्रसिद्ध भइसकेका थिए । विभिन्न घटना केलाएर हेर्ने हो भने भन्न सकिन्छ, राजनीतिक रूपमा चर्चित भएकै कारण उनले नोबेल पुरस्कार पाएका थिए । सोभियत सत्ता, त्यसमाथि जोसेफ स्टालिनको शासन चलिरहेका बेला रुसमा बसेरै उनी खुंखार कम्युनिस्टविरोधी थिए ।
सन् २००८ मा उनको निधन हुँदा विश्वभरिका सञ्चारमा एउटा लेखकले पाउनेभन्दा निकै बढी चर्चा भयो । उनी आफ्ना साहित्यिक सिर्जनाको बलले यति धेरै चर्चित भएका थिए त ? होइन, उनको सिर्जनात्मक मूल्यको खास मापन नै भएन भन्दा पनि हुन्छ । रुसी कम्युनिस्ट शासनप्रति अघोर विग्रह र स्टालिनले देश निकाला गरेका कारण उनी चर्चित भए । सन् १९७० मा उनलाई नोबेल साहित्य पुरस्कार दिइँदा त्यसमा उनको सिर्जनात्मक उचाइले भन्दा कता हो कता बढी यही छविले काम गरेको चर्चा चल्यो । यही कुरा रुसकै अर्का नोबेल विजेता तथा प्रसिद्ध उपन्यास ‘डा. जिभागो’ का लेखक बोरिस पास्तरनाकको हकमा पनि लागू हुन्छ ।
कम्युनिस्ट शासनमा लेखकीय स्वतन्त्रताका दृष्टिले पक्कै केही लेखकमाथि अत्याचार भएकै हो । जस्तो : रुसमै बोरिस पास्तरनाक, मान्देल्सताम, तत्कालीन चेकोस्लोभाकियामा मिलान कुन्देरा र चीनमा थुप्रै लेखक तथा कलाकर्मी । उनीहरूलाई कठोर कारावास वा देश निकालाजस्ता कडा सजाय दिइयो । प्रतिबद्ध साम्यवादी साहित्यकार म्याक्सिम गोर्की र लेनिनबीच विचार द्वन्द्वको राग गोर्कीका ‘बेमौसमी विचार’ मार्फत छताछुल्ल भएकै हो । त्यसो भन्दैमा स्रष्टाको सिर्जनात्मक उचाइ कम्युनिस्टप्रति उसको विग्रहबाट मापन गर्नु शीतयुद्धकालमा नोबेल पुरस्कारको अघोषित राजनीति नै थियो । सोल्जेनित्सिनको मामलामा यही भयो ।
सोल्जेनित्सिनले दोस्रो विश्वयुद्धमा सोभियत लालसेनामा काम गरेका थिए । त्यस क्रममा सन् १९४५ मा उनीमाथि सोभियत सत्ताको विरोध गरेको आरोप लाग्यो र काजाकिस्तानमा उनलाई कारावास सजाय दिइयो । ‘वन डे इन द लाइफ अफ इभान’ मा उनले त्यही अनुभवलाई समेटेका छन् । सन् १९५३ मा उनी क्यान्सरबाट पीडित भए । आफ्नो उपन्यास ‘क्यान्सर वार्ड’ मा उनले त्यही पीडा पोखेका छन् । एक दशक लामो कारावास सजायपछि उनी कम्युनिस्टविरोधी भए । पछि उनलाई देश निकाला गरियो । त्यसपछि उनी पश्चिम जर्मनीको फ्रांकफर्ट गए । त्यसपछि स्विजरल्यान्ड र त्यसपछि अमेरिका । सन् १९७० मा उनलाई साहित्यमा नोबेल पुरस्कार दिइयो । सोभियत संघको भयका कारण स्टकहोममा पुरस्कार लिन उनी गएनन् । चार वर्षपछि उनले यो पुरस्कार ग्रहण गरे ।
साहित्यमा नोबेल पुरस्कार स्रष्टाको असाधारण सिर्जनात्मक प्राप्तिका लागि दिइन्छ । त्यस बेलासम्म सिर्जनात्मक खैलाबैला मच्चाउने त्यस्तो कुनै रचना उनले दिएका थिएनन् । उनको सबैभन्दा प्रसिद्ध किताब ‘गुलाग आर्किपिलागो’ नै उनले पुरस्कार पाएको तीन वर्षपछि सन् १९७३ मा छापियो । यसमा उनले रुसी शासकबाट पाएको कठोर सजाय र सोभियत संघको शासनमा मानवपीडाको चित्र उतारेका छन् ।
सोल्जेनित्सिनको चर्चाले उनी महान् र असाधारण स्रष्टा हुन् भन्ने भान जोकोहीलाई पर्छ । चर्चा र उत्कृष्टता एकै कुरा होइनन् । उनी नोबेल पुरस्कार पाउने उचाइका लेखक थिए, थिएनन्, त्योसमेत त्यतिकै विवादास्पद मानिएको थियो । नोबेल पुरस्कार पाएकै भरमा उनलाई महान् र असाधारण लेखक मान्ने हो भने संसारका सर्वश्रेष्ठ मानिएका कतिपय लेखकले यो पुरस्कार पाएनन् । उदाहरणका लागि लियो टाल्सटाय, म्याक्सिम गोर्की, आन्तोन चेखब, हेनरिक इब्सेन, समरसेट मम, जेम्स ज्वाइस, डीएच लरेन्स, थोमस हार्डी आदि । लुसुन, बाजेन, आई छिङजस्ता चिनिया लेखक पनि यसबाट वञ्चित भए । के उनीहरू सोल्जेनित्सिनभन्दा कमसल लेखक थिए ? पक्कै थिएनन् ।

माध्यम भाषाको दायित्व
सबैभन्दा तिख्खर अभिव्यक्ति दिन सकिने भाषा मातृभाषा नै हो । सायद, त्यसैले संसारका सबैभन्दा प्रभावशाली साहित्य र सिनेमा गैरअंग्रेजी भाषामै छन् । अत: विश्वसाहित्य वा विश्वकलाको वास्तविक रूप हेर्ने हो भने अंग्रेजी भाषाबाहिर पनि पुग्नु अनिवार्य छ भनिन्छ । नेपालभित्र खस नेपाली भाषाजस्तै अंग्रेजी संसारको ऐतिहासिक बाध्यता हो । विश्वका कुनै पनि कृति अंग्रेजीमा अनुवाद नभई संसारभरिका पाठकले पढ्न पाउँदैनन् । नेपाली राष्ट्रिय भाषाकै सामग्री पढ्न पनि त्यसको नेपाली वा अंग्रेजी अनुवाद नभई सम्भव हुँदैन । फ्रान्सका निर्देशक एरिक भालीले उपल्लो डोल्पा भूमिको मनमोहक कथामा बनाएको सिनेमा ‘क्याराभान’ अंग्रेजी सबटाइटलको सुविधा भएकैले हामीले पनि बुझ्न र मज्जा लिन पाएका हौँ । यही कुरा विभिन्न राष्ट्रका माध्यम भाषाका हकमा लागू हुन्छ । त्यसैले अंग्रेजी भाषा, विभिन्न राष्ट्रका माध्यम भाषा र जिम्मेवार निकायले बिनापूर्वाग्रह, बिनास्वार्थ माध्यम भाषाबाहिरका सूचना पनि न्यायपूर्ण तरिकाले प्रवाह गर्नु अनिवार्य छ ।
पर्याप्त मात्रामा नहोला, त्यो दायित्व संसारको माध्यम भाषा अंग्रेजीले यथासक्य निर्वाह गरेकै छ । नत्र, आफ्नै भाषामा लेख्ने रुसका आन्तोन चेखब वा फ्रान्सका मोपासाका महान् कथा पढ्न पाइँदैनथ्यो जसरी अमेरिकाका एडगर एलेन पो वा ओ हेनरीलाई पढ्न पाइन्थ्यो । न त गोर्की, दोस्तोएब्स्की, टाल्सटाय, पुस्किन, इभान तुर्गनेभ, निकोलाई आस्त्रोब्स्की वा सात्र्र, कामु, काफ्का, लुसुन वा इब्सेनलाई पढ्न पाइन्थ्यो । मार्खेज, मिलान कुन्देरा, मारियो भर्गास लोसादेखि ओरान पामुकसम्मलाई संसारभरि सुलभ बनाएको अंग्रेजी भाषाले नै हो । अझ संसारका सर्वश्रेष्ठ सिनेमाहरू त इटाली, फ्रान्स, रुस, जर्मनी, चीन र इरानमा बनेका छन् । भितोरियो डेसिकाको बाइसाइकल थिभ्स वा उम्बर्टो डी, लुसिनो बिस्कोन्टीको लेओपार्ड वा रोको एन्स हिज ब्रदर्स, फेडेरिको फेलिनीको ला डोल्स भिटा वा द नाइट अफ क्याभेरिया, इंगमार बर्गम्यानको वाइल्ड स्ट्रबेरी, जँ रेनुआको रुल्स अफ द गेम, एलेन रनेको हिरोसिमा मोन अमोर, झाङ यिमुको फ्लावर अफ द वार वा बमन घोबाडीको टर्टल क्यान अल्सो फ्लाईजस्ता सिनेमा अंग्रेजी सबटाइटलकै सहायताले संसारभरि सुलभ र लोकप्रिय भएका हुन् ।
यही कुरा नेपालभित्र यहाँको माध्यम भाषा नेपाली र नेपाली भाषाका सञ्चारमाध्यमले किन निर्वाह गरिरहेका छैनन् भन्ने गम्भीर प्रश्न छ । यस्तो हुँदो हो त यहाँ मैथिलीमा लिखित गम्भीर साहित्य सबैले पढ्न पाएका हुन्थे । नेपालभाषाका कविता, कथा र उपन्यासको स्तर पनि सबैलाई थाहा हुन्थ्यो । राई, लिम्बू, मगर, तामाङ, गुरुङ, अवधी, भोजपुरी आदि भाषाका साहित्य वा सिनेमाबारे अत्तापत्तो नहुने स्थिति रहँदैनथ्यो । आफूलाई राम्ररी अभिव्यक्ति गर्न सकिने मातृभाषा छाडेर लेखकहरू जसोतसो नेपालीमै लेख्न बाध्य हुँदैनथे । नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानका केही प्रकाशनले यसतर्फ सानोतिनो प्रयास नगरेका होइनन् । हालै मधुपर्क र शारदाजस्ता साहित्यिक पत्रिकाले नेपालभाषा विशेषांक पनि प्रकाशित गरेका छन् । तर, यी प्रयास मरुभूमिमा छिट्ट्याएका बाछिटा मात्र हुन् । अभियानकै रूपमा यी काम नभएसम्म समग्र नेपाली साहित्यको वास्तविक चित्र खुल्दा पनि खुल्दैन ।
[email protected]

प्रकाशित : कार्तिक ११, २०७४ ०८:३४
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?