१९.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १७०

मेलम्ची चीर पुराण

चिन्तन
काठमाडौं महानगरवासीका निम्ति मेलम्ची एउटा अन्नत सपना बनेको छ, आयुबिनाको एउटा सपना ।
किशोर नेपाल

काठमाडौँ — बााटाघाटा त नभएका होइनन् । छोटा बाटा, गल्छी–गल्छ्यौंडा त काठमाडौं शहरको विशेषता नै हो । तर, अलिकति हतारमा भएको र सुटबुट लगाएको मानिस गल्लीमा फँस्न पनि सक्दछ । गल्लीको बाटो ढलीमली गर्दै, चिलाएको ढाड पर्खालका भित्तामा कन्याउँदै, साँढे आउने सम्भावना त छँदै थियो । साँढेबाट बच्न गल्लीमा भाग्ने ठाउँ थिएन ।

मेलम्ची चीर पुराण

जुन बाटो आएको हो त्यही बाटो फर्किनुबाहेक उपाय थिएन । साँढेले बाटो छोड्दैन । राज्यले ट्राफिक पुलिस नै खटाए पनि गल्लीको ट्राफिक शहरको भन्दा ध्वस्त हुन्छ ।

घरबाट मूल बाटो त्यति टाढा पनि छैन । कतै जाने सिलसिलामा घरछेउको लेखनाथ पौड्याल मार्ग छिचल्दै भरखरै नयाँ पिच भएको सूर्यविक्रम ज्ञवाली मार्ग पुग्नु सहज थियो । यो बाटो निस्किँदा यसको नाम लेखनाथ पौड्याल मार्ग निकै असहज लाग्ने । हाम्रो यो गाउँसँग कवि शिरोमणि लेखनाथ पौड्यालको कुनै साइनो थिएन । बरु, इतिहास शिरोमणि बाबुराम आचार्यको घर यहीं थियो । यो बाटो उनकै नाममा समर्पित गरिएको भए राम्रो हुन्थ्यो होला । कुरा यति मात्रै कि सहज बाटो सकिने ठाउँमा फोहोरको बडो ठूलो डुंगुर राखिएको हुन्थ्यो । यो सानो चोक फोहोरमैलाको कलेक्सन सेन्टर थियो । विदेशबाट ल्याइएका चिकन नगेट, सिंगापुर सलामीजस्ता अधिकांश डिब्बाबन्द जंक फुडका खोलहरू, टाइगर बियरका बोतलहरू ।


फोहोर हुनेखाने वर्गको घरबाट निस्किएर सार्वजनिक सडकमा थुिप्रएको थियो । बस्ती पनि हुने–खानेकै थियो । काम नगरी खान नपाउने वर्गका मानिस पनि थिए टोलमा । तर, ‘यिनीहरू’ र ‘उनीहरू’ को सम्बन्ध थिएन । फोहोरमैला व्यवस्थापनका कर्मचारीहरू महिनामा एकदुई पटक नियमित आयोजना गरिने हडतालमा सहभागी हुने भएकाले एकदुई दिनमा नै यो फोहोरको थुप्रो उठ्ने सम्भावना थिएन । तर, छेउछाउका घरवालाले फोहोरको थुप्रो देखेर आफ्ना मुनिमजीलाई इसारा गरे भने एकै घण्टामा एरिया क्लिन हुने गथ्र्यो । फोहोरमैला व्यवस्थापनका कर्मचारीहरू आफ्नो आर्थिक हैसियत उकासिएकोमा हर्षित हुन्थे । उनीहरूले मासिक रूपमा पाउने तलबजति मुनिमजीबाट ज्याला पाउँथे ।
त्यो दिन मैले छिटोछिटो फोहोरको थुप्रो क्रस गरें । किनभने, फोहोरको थुप्रोबाट दुर्गन्ध आइरहेको थियो । हिंड्दै अलि पर पुगेको मात्रै थिएँ । अनायास एउटा केटोले, त्यही फोहोरको थुप्रो घुमाएर, आफ्नो मोटरसाइकल हुइँक्याएर मतिर ल्यायो । उसले मोटरसाइकल रोक्यो र भन्यो, ‘अंकलसँग एउटा स्न्याप लिनुपर्‍यो । अंकल त सेलिब्रिटी । मेरो बुवाको साथी पनि । अहिले अंकललाई यहाँ देखेर ऊ उति परदेखि पछ्याउँदै आएको ।’


केटाको मुखबाट सेलिब्रिटी शब्द सुनेर मलाई साँच्चै कस्तोकस्तो रमाइलो ‘फिल’ भयो । कुनै दिन कसैले मलाई सेलिब्रिटी पनि भनेको थियो । कहिल्यै नसोचेको कुरा । पहिले त पत्यार नै लागेन, कसैले मलाई सेलिव्रिटी भनेको छ । तर, केटोले आफैं स्पष्टीकरण दियो : अंकल टेलिभिजन प्रोग्राम बनाउन हाम्रो गाउँमा आउनुभएको थियो । उता हाम्रो गाउँतिर गतिला होटल थिएनन् । हाम्रै घरमा बस्नुभएको थियो । त्यतिखेर हामी बाह्र–पन्ध्र वर्षका फुच्चे थियौं ।


त्यसपछि उसले रविप्रतापको नाम लियो । लाग्यो, यो नाम त मैले त्यो इलाकाभर कतै सुनेकै थिइनँ । उसले गाउँको नाम लियो— कटहरी, उदयपुर । केटो स्मार्ट रहेछ । पक्कै पनि कटारीको पुरानो नाम हुनुपर्दछ कटहरी । जमाना कहाँ पुगिसक्यो । हामी भने फोहोरको थुप्रोछेउ उभिएर इतिहासको दिग्दर्शन गर्दै छौ । यहींनिर हो मलाई आफू सेलिब्रिटी भएर पनि केही गर्न नसकेको फिल भएको ।


उसले लगालग एक दर्जन फोटो खिच्यो र भन्यो, ‘फेसबुकमा राख्छु है अंकल ।’ मैले केही जवाफ दिइनँ । उसको नाम पनि सोधिनँ । उसले बाबु रविप्रतापको नाम बतायो, आफ्नो बताएन । मैले उसलाई खासै महत्त्व दिएको थिइनँ । मेरा लागि ऊ पनि, यो सडकमा दिनहुँ मोटरसाइकल र स्कुटर चलाउने सयौं केटा–केटीमा एक जना थियो । अलिकति पर, सडकको छेउमा राजधानी शहरकै सबभन्दा ठूलो एउटा म्यानपावर कम्पनी थियो : अधिकांश केटा–केटीको गन्तव्य । त्यहाँ सिकलाई पनि गराइन्थ्यो र मानिसलाई रोजगारीमा पठाइन्थ्यो । आफूलाई रविप्रतापको छोरो बताउने त्यो केटोको यात्रा पनि सम्भवत: त्यहींसम्मको थियो कि ?


साँझ म घर फर्किंदा पनि केटो त्यही थियो । मेरो अनुमान ठीकै थियो । मलाई देख्नेबित्तिकै केटोले रमाउँदै बतायो, ‘कोरियाली भाषाको जाँच दिएको थिएँ । पास भएछु अंकल । यो खुसीमा अंकल केही खाऊँ न, ऊ त्यो रेस्टुराँमा चिसो बियर पाइन्छ ।’ चिसो बियर शब्दले मेरो तृष्णा पक्कै बढाएको थियो । तर, त्यसले मेरो धक फुकाउन सकेन । चिन्दै नचिनेको र आफूभन्दा तीस वर्ष कान्छो केटोसँग के बियर तान्नु ? जवाफमा मैले भनें, ‘होइन बाबु म बियर पिउँदिनँ ।’ केटोले पत्याएन । मलाई लोभ नलागेको होइन । तैपनि म खुलिनँ । रेस्टुराँको चिसो बियर बिकेन ।


देशमा प्रजातन्त्रको पुन:स्थापना भएपछि, २०४६ यता, देख्न नपर्ने कुरा देखिए र सुन्न नपर्ने कुरा सुनिए । केटाहरूले आफू झगडा गरेर बस्ने ठाउँको नाम राखे मिलनचोक । त्यसपछि आयो विजयचोक । चियाचोक । कफीचोक । कति चोक कति । क्रसिङ र चोक गन्न थाल्यो भने पुग्नुपर्ने ठाउँमा पुगिँदैन । आइतीमायालाई पुग्नुपर्ने थियो वीर अस्पताल । पुगिन् बग्गीखाना । उनी कसलाई भनुन् आफ्नो दु:ख । प्रेस जगत्का एक जना नेताले भनी नै सकेका छन् (कि) नेताहरूसँग प्रश्न सोध्न सकिन्छ । ‘तर, मिलाएर सोध्नुपर्छ ।’


विषय प्रवेश गरिएको थियो बाटोबाट । शहरमा बाटो नबन्ने होइन, नटिक्ने हो । ठेकदारले दुई वर्षको ग्यारेन्टी दिएको छ भने ढुक्क भए हुन्छ, बाटो छ महिना चल्छ । तर, डाक्टर रवीन्द्र समीर भन्छन्, ‘चाबहिल, बौद्ध, जोरपाटी, साँखुको जस्तो बेहाल बाटो विश्वको कुनै पनि शहरमा छैनजस्तो लाग्यो ।’ कस्तो रमाइलो कुरा डाक्टर समीरको । डाक्टर साहेबलाई यतिबेला बानेश्वर भीमसेनगोला हुँदै कात्यायनी र शान्तिनगर पुग्नुभयो भने, कात्यायनीबाट छोटो बाटो रत्नराज्य स्कुल निस्किनुभयो भने कसरी निस्किनुहोला ? आश्चर्य यति मात्रै हो । अब यस्ता खराब बाटो र खाल्डाखुल्डी खोज्दै हिंड्ने हो भने काठमाडौंभरि कतिकति । रमाइलो के भने हरेक वर्ष बाटो खनजोत योजना चलिरहेकै हुन्छ ।


यो बाटोघाटोको कुरामा मन्त्री तथा अधिकारीलाई प्रश्न सोध्दा मिलाउनु के र ? तीसौं वर्षदेखि निर्माणाधीन रहेको मेलम्ची नदीमा पानीको बहाव पहिलेको तुलनामा आधा घटेको छ । मेलम्ची मिसनबाट कमाउनेले कुस्त कमाए । सफा वाग्मतीको नारा दिएर पनि उत्तिकै पैसा कमाए सरोकारवालाले । एसियाली विकास बैंकको लगानीमा शहर सफा हुन लागेको थियो, त्यो पनि मेलम्चीमा नै अड्कियो । बरु, मेलम्चीको पानी ल्याएर भुइँचालोका कारण दबेको रानीपोखरीमा खसाल्ने योजना बनेको भए मेलम्ची अड्किँदैनथ्यो कि ?
बत्तीमा झुम्मिएर पुतलीहरू मरेजस्तै एक दिन मेलम्ची बन्नेछ र मर्नेछ । पानी त्यहाँबाट अनवरत आए पनि त्यसको उपादेयता रहन दिइने छैन । सरकारको समृद्धिको नारा पूरा गराउन अहोरात्र खटिएका साहु–महाजनको लगानीमा खुलेका पानी प्रशोधन कारखानाबाट जारमा भरेर पसलमा, घरमा, महलमा र दरबारमा जसरी पानीको आपूर्ति भइरहेको छ त्यसमा अलिकति पनि घाउखत नलाग्ने उपाय नरचेसम्म मेलम्ची आउला भन्नेमा संशय नै छ । मेलम्चीका ठेकदारलाई सरकार पिटेजस्तो गर्छ, ठेकदार रोएजस्तो गर्दछ । दुईवटा मेलम्ची बनाउन पुग्ने पैसा त ठेकदारले हर्जाना नै असुल गरी सक्यो । भनेपछि त्वं शरणम् ।


मेलम्चीका योगदान अतुलनीय छन् यो अलकापुरीका लागि । शहरका ठाउँठाउँका सडकमा बडो शानदारका बत्ती जडिएका छन । बाटो प्रिन्टेड छ । वेल प्रिन्टेड । जस्तो कि मानिसहरू भन्छन्— टेन्सन छ र त्यो कसै न कसैले बोक्नैपर्छ । मेलम्ची पनि एकप्रकारको टेन्सन नै हो जुन पूरा हुन्छ, सकिन्छ भनेको दिन पूरा पनि हुँदैन र सकिंदा पनि सकिंदैन । मेलम्चीको बहानामा काठमाडौं धूलोमा नुहाएको छ । धूलो पनि कस्तो भने पानीले भिजेर पनि उड्न सक्दैन । काठमाडौं र वरपरका गल्छी–गल्छेंडा कालोपत्रे भएका छन् । गल्छीमा माछा पर्छ ।
‘सकिन्छ’ भनेर मात्रै हुन्छ र ? सकिने भए उहिले नै एउटा बाटोको निर्माण हुन्थ्यो । ‘जनयुद्ध’ अथवा क्रान्ति सञ्चालनका लागि प्रचण्डले मात्रै पुलिसको बन्दुक खोसेका थिए र ? २०१७ फागुन १७ गते पाँचथरको सुखिया पोखरीबाट छापामार कांग्रेसले पनि पुलिसको बन्दुक लुटेका थिए । आखिर, यो देशमा, यो हाम्रो राम्रो देशमा, अल्लो र ढिंडोबाहेक अरू प्रश्न नै छैन । उपभोक्ता संस्कृतिको त कुरै बेग्लै भो । सरकारहरूमा उन्माद र उत्ताउलोपन बढ्दै जान्छ । कांग्रेसको पनि बढेको थियो र अहिले कम्युनिस्टहरूको पनि बढेको छ । यो हो अव्यवस्था । जति समाज लथालिंग हुन्छ त्यति नै लोकतन्त्रका दुश्मनहरू खुसी हुन्छन् । कम्युनिस्टहरू आफूलाई लोकतान्त्रिक मान्दैनन् । तर, लोकतन्त्र त कम्युनिस्टका लागि पनि उपयोगी हुन्छ । लोकतन्त्रले नै उनीहरूलाई सामाजिक वैधता दिन्छ ।
[email protected]

प्रकाशित : असार २३, २०७५ १०:२०
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा बारम्बार परीक्षार्थीको उत्तरपुस्तिका हराउने गरेको छ। यसको समाधान कसरी हुन्छ?