मेमोरिया मदन

दोस्रो चरणको गोर्खाल्यान्ड आन्दोलन चरममा थियो । दार्जिलिङ घरी बन्द हुन्थ्यो, घरी खुल्थ्यो । लाखौं मान्छे सडकमा थिए । यस्तो बेला मदन तामाङ फुत्त निस्किन्थे र कराउँथे, ‘आन्दोलन इन्टिरियम काउन्सिलतिर जाँदै छ । जनता होसियार ।’

उनी त्यसै बोल्दैन थिए । हातमा प्रमाण हुन्थ्यो । जवाफमा लजिक हुन्थ्यो । प्रश्नमा इमानदारी हुन्थ्यो । अनुहारमा जोस हुन्थ्यो । आँखामा साहस हुन्थ्यो ।

लाग्थ्यो । उनी यसरी बोल्छन्, जसरी उहिले अर्जुनले छाया हेरेर माछाको आँखामा काँड हान्थे । अहिले जेरी चाल्स मिकुलेकहरू आँखा चिम्लेर निसानामा पिस्तोलको गोली चलाउँछन् ।

त्यो दिन फेरि मदन तामाङको प्रेस कन्फरेन्स थियो । मलाई थाहा थिएन, त्यो कालेबुङको निम्ति उनको अन्तिम प्रेस कन्फरेन्स हुनेछ । उनी सिल्भरओक्समा हाँसिरहेका थिए । उनका समर्थकहरू भ्याइनभ्याइ दगुरिरहेका देखिन्थे । दिन खुलेको थियो । आकाशमा घाम चर्किरहेथ्यो । अघिल्तिर चियाको पट आइपुग्यो । उनी सुरु भए, ‘आन्दोलन तपस्या हो । तपस्या भंग गर्न मेनुकाहरू छमछम नाच्दै आउँछन् । आजको मेनुका भनेको पैसा हो । आन्दोलन गर्नेहरूले सरकारी पैसामा किन राल चुहाउँदै छ ?’

उनको लवज पुरानै थियो । डेढ घण्टा उनी बोलिरहे । र, अन्तिम लाइन जोडे, ‘अब डराउनु हुँदैन । जनता अघि आउनुपर्छ । जनताको घिच्रोमाथि मेरो घिच्रो हुनेछ ।’

मैले मनमनै सोचें, ‘बूढाले यो चैं राम्रै डायलग दियो ।’

अफसोस तर मैले त्यो डायलग भुल्न पाएकै थिइनँ । उनको घिच्रोमा साँच्चै खुकुरी हिर्काइयो । दार्जिलिङमा दिउँसै मदन तामाङको हत्या गरियो ।

कागजको मान्छे

त्यो नक्सा मदन तामाङकै फोटो त थियो नि । जहाँ उनले दागोपापको शिक्षा घोटालोमाथि बोलेका थिए ।

त्यो सुनचरी पत्रिका थियो । मैले दुईचोटि पढें । त्यही बेला बुझेँ, ‘सरकारी पैसा चोर्नु भनेको घोटाला गर्नु हो । जो दार्जिलिङमा सधैं चोरिरहन्छ ।’

नक्सा देखेको कति सालपछिको कुरा हो ।

दार्जिलिङमा राजनीतिक बदलाव आइसकेको थियो । म कालेबुङ कलेज पढ्दै थिएँ । एक दिन कलेज जाँदै गर्दा हो, डम्बरचोकमा मान्छेको भीड देखेँ । त्यहाँ त मेरै कलेजको साथी जोहोन राई पनि थिए ।

मैले छक्क परेर उसलाई सोधेँ, ‘किन मान्छे भेला भएको हो आज ?’

उसले हाँस्दै भन्यो, ‘हाम्रो प्रेसिडेन्ट आउँदै छ, मदन तामाङ क्या त । बस न जनसभा सुन्नु ।’

मैले कलेज भुलेँ । त्यो दिन पहिलोचोटि मदन तामाङलाई सुनेँ ।

त्यसपछि बल्ल फिल गरेँ, दार्जिलिङमा मदन तामाङ बोल्दैनन् । उनी त लाटाहरूको देशमा गीत गाउँछन् । अनपढहरूको बस्तीमा अक्षर पढाउँछन् । र, अन्धाहरूको सहरमा उज्यालो देखाउँछन् ।

‘जुन ठाउँमा घरीघरी राजनीतिक हत्या हुन्छ, जसका हत्याराहरूलाई कहिले पक्रिँदैन । यस्तो दार्जिलिङमा मदन तामाङ कसरी बोल्न सकेका होलान् ?’ मैले मनमनै भनेँ, ‘ए कागजको मान्छे ! मलाई पनि यसरी नै बोल्न सिकाइ देऊ न ।’

सोझो मान्छे

मदन तामाङ निडर थिए ।

दार्जिलिङमा जनताले श्वास फेर्ने स्थिति नहुँदा पनि उनी बोलिरहे । सुवास घिसिङको विरोधमा बोले । विमल गुरुङको विरोधमा बोले । अर्थात्, बाचुँन्जेल सत्ताकै विरोधमा बोलिरहे ।

भन्थे, ‘मैले पैसाका लागि राजनीति गरेको होइन । म मासु खाँदिनँ । रक्सी खाँदिनँ । मान्छेलाई पैसा धेर चाहिने भनेको स्वाङ पार्नका लागि हो । मलाई स्वाङ गर्नु छैन । बूढीको पैसाले पनि भात खान पुग्छ ।’

तर्कमा कसैसँग नहार्ने मदन तामाङ तर सानामा सोझा थिए । यति सोझा, कि कसैले हिर्काए म्हेम्हे छेक्न आउँथे र भन्थे, ‘यसलाई नहिर्काउनु । यो पछि ठू...लो मान्छे बन्छ ।’

२५ दिसम्बर १९४९ मा जन्मेका हुन्, मदन तामाङ । दार्जिलिङको मेघमा चियाकमानमुनि कालाखोप छ । उनी त्यहीँ जन्मिएका हुन् । मदन तामाङ पढ्नमा अलि कमजोर थिए । त्यो बेला सयमा चौंत्तीस अंक ल्याउँदा उतीर्ण हुन्थ्यो । ग्रेजुएट गर्दा उनले हरेक विषयमा चौंतीस अंक नै पाएका थिए ।

घर लेखको बस्तीमा थियो । जहाँ ल्यान्डओभर दगुथ्र्यो । आपा मनबहादुर तामाङ व्यापार गर्थे । पछि मेघमामा नै दोकान खोले ।

गाउँबस्तीबाट ल्याएका अलैंची, चियापत्ती किन्थे । चामल, पिठो, नुन आदि बेच्थे । भेडा र घोडा पाल्थे ।

‘घोडा त अहिले पनि छ नि,’ मदन तामाङका भाइ अमर लामा सम्झन्छन्, ‘चौरस्तामा राइडिङ गर्ने घोडा हाम्रैबाट ल्याएको त हो । अहिले त घरमा कतिवटा घोडा छ, हामीलाई नै थाहा छैन । किन्न आउनेले दाम मिले आफैं पक्रेर लानुपर्छ ।’

त्यो जमाना अर्कै थियो । घरमा पुरानो फनगिरा बज्थ्यो । चक्का घुमाउँदै मदन गीत सुनिरहन्थे ।

सानैमा होस्टल छिरेका मदन एकदम शान्त थिए । अरूभन्दा धेरै अनुशासित थिए ।

कलेज पुगेपछि उनलाई तर दार्जिलिङको राजनीतिले पोल्न थाल्यो । उनी देवप्रकाश राईको नजिक भए । त्यो बेला गोर्खा लिगको जमाना थियो । नर्थ पोइन्ट पढ्दै थिए । कलेजमा युनियन सुरु गर्ने सोच बनाए । अहिले पनि मिसेनिरी कलेजतिर युनियन गर्न मनाही छ । उनी युनियनको निम्ति त्यो बेला फादरसँग कुरा गर्न गए । कुरा सुनेर फादर बिच्किए । अचानक तर्कतर्की सुरु भयो । मदन तामाङलाई पहिलोचोटि यति रिस उठ्यो, चियाको कप टिपेर झटारो हाने ।

मलाई लाग्छ, ‘मदन तामाङले निडर बन्न त्यही दिन सिकेका हुन् ।’

राजनीतिक मान्छे

त्यो जमाना देवप्रकाश राईहरूको थियो । दार्जिलिङमा गोर्खा लिग कमजोर बन्दै थियो । अचानक लिगभित्रै विभाजन आयो । १९७७ मा विधानसभा चुनाउ हुनेवाला थियो । देवप्रकाश राईलाई उनका सहयोगीहरूले छाड्न थाले ।

‘लौ ! अब चुनाउमा कसले फाइनान्स गर्ने त ?’ ठीक त्यही बेला मदन तामाङ राईको साथमा उभिए । राईले चुनाउ हार्ने निश्चित थियो । तैपनि मदन तामाङ र कुमार भोटियाहरू रातदिन खट्न थाले ।

सब ठीकठाक चल्दै थियो । हतास देवप्रकाश राईले चौरस्ताबाटै कुरा चिप्लाई पठाए, ‘मलाई अरूले भोट नदिनू । जो जसले रक्सी खान्छन्, उनीहरूले मात्रै भोट दिनू ।’

दार्जिलिङमा त्यो बेला पनि रक्सी नखाने थोरै थिएछन् कि क्या हो ? देवप्रकाश राईले साँच्चै भोट जिते । गोर्खा लिगको विभाजित समूह हेरेको हेरेकै भए ।

भोट जितेपछि मदन तामाङ गोर्खा लिगका महासचिव भए । उनको राजनीतिक हिँडाइ त्यहींबाट सुरु भयो ।

उति बेला भाषा आन्दोलन चरममा थियो । नेपाली भाषालाई संवैधानिक मान्यता दिलाउन जोकोही लागिपरेका थिए । भाषा आन्दोलनलाई लिड गर्ने इन्द्रबहादुर राई, प्रेम आले, बल देवानहरू थिए, जसको कार्यक्रम दिनदिनै सक्रिय बन्दै थियो ।

एक दिन चौरस्तामा भाषा समितिको जनसभा चल्दै थियो । देवप्रकाश राईलाई झोंक चलेछ । घरको सेतो कुकुरमाथि भाषा समितिको झन्डाको रङ धसेछन् र कुकुर लिएर निस्केछन् । एउटा हातमा कुकुर र अर्को हातमा एयर गन ! बाफरे, देवप्रकाशले चौरस्तामा नाटक देखाइदिएछन् ।

अब पार्टी कार्यकर्ताहरू बिच्किँदैनन् त ?

गोर्खा लिगमा फेरि अर्को फाटो आयो । देवप्रकाश राईले धेरैचोटि भोट जितेका थिए । त्यसैले होला, उनी गोर्खा लिगलाई गोजीको पार्टी सम्झिने भइसकेका थिए । उनी घरैमा पार्टीको बैठक बोलाउँथे । मदन तामाङ अलि अनुशासित थिए । उनी राजनीतिमा पनि अनुशासनको कुरा गर्थे । भन्थे, ‘पार्टीको महासचिव विधायकभन्दा माथि हुन्छ । म अर्काको घरको बैठकमा जाँदिनँ । पार्टी अफिसमै आउनुपर्छ ।’

त्यसपछि के चाहिन्थ्यो ?

खर्साङमा गोर्खा लिगको अधिवेशवन थियो । त्यहीँ मदन तामाङलाई निष्कासित गरियो ।

उनले गोर्खा लिग छोडे ।

नो स्टेट, नो भोट

मदन तामाङ फेरि मेघमा फर्किए । चिया रोप्न थाले । चिया बगान तयार गरे । फूलको प्रजाति खोज्दै हिँडे ।

त्यही बेला हो, सिक्किममा चुनाउ थियो । भाषा समितिको एउटा टोली सिक्किम पुग्यो । बीबी गुरुङको समर्थनमा प्रचार गरिदियो । अराजनीतिक समितिले त्यसो गर्न पाउँछ र ? भाषा समिति पनि अब दुई फ्याक बन्यो ।

उतिबेला इन्द्रबहादुर राईहरू बाहिरिए । राईलाई लाग्न थालेको थियो, दार्जिलिङमा राजनीतिबिना केही हुनेवाला छैन ।

उनले भाषाको निम्ति दिल्ली धाएको सम्झिए । इन्दिरा गान्धी जहिले भन्थिन्, ‘आप लोगका भाषाका गाडी आगे बड रहा है !’

‘अघि कहिलेसम्म बढ्ने हो त?’ इन्द्रबहादुर राईले पहिलोचोटि अनुभव गरे, ‘भाषा भनेको फूल हो । जो गमलामा फुल्छ । गमला भनेको राज्य हो । अब हामीले सीधा राज्य माग्नुपर्छ ।’

अब इन्द्रबहादुर राई, मदन तामाङहरू एउटै मञ्चमा आए । सुकिया पोखरीमा गतिलो अधिवेशन भयो । त्यहीँ प्रान्त परिषद् बनियो । इन्द्रबहादुर राई, गुमानसिंह चामलिङ, शिवकुमार राई, वासुदेव बस्नेतहरू एउटै मञ्चबाट बोले । नयाँ उकिलहरूलाई पनि बोलाइयो । पहिलोचोटि भनियो, ‘दार्जिलिङलाई संविधानको धारा ३ को क अन्तर्गत अलग राज्य बनाइनुपर्छ ।’

अर्को अधिवेशन फेरि पोख्रेबुङमा हुँदै थियो । दार्जिलिङका एसपी आरके हन्डा थिए । हिंसा भड्किने भन्दै अधिवेशन रोकियो । कसैले एसपीमाथि नै पेट्रोल बमले हमला गरिदिएछन् ।

मदन तामाङ पहिलोचोटि पक्राउ परे ।

अर्को भोट फेरि आउँदै थियो । परिषद्ले नयाँ नारा निकाल्यो, ‘नो स्टेट, नो भोट ।’

नारा गजब थियो । तर, काम उल्टो भइदियो । यता भोट बहिष्कार भयो, उता २१७ भोटको सामान्य अन्तरले सीपीएमले जितिदियो ।

हुँदै नभएको पार्टीको जरा दार्जिलिङमा उम्रियो ।

हारको राजनीति

प्रान्त परिषद्मा विद्वान्हरू थिए । साहित्यिकहरू थिए । तर, समस्या पनि थियो । उनीहरू तल्लो स्तरसम्म जान सक्थेनन् । जसको कारण परिषद् नै फेल भयो । यहीबीच सुवास घिसिङको गोर्खा राष्ट्रिय मुक्ति मोर्चा सक्रिय बन्दै थियो । घिसिङले अलग राज्य मात्र होइन, राज्यको नाम नै घोषणा गरिदिएका थिए, ‘गोर्खाल्यान्ड’ ।

दार्जिलिङको राजनीति एकदम तरल थियो । एकातिर पपुलर भाषा मुभमेन्ट थियो । अर्कोतिर अलग राज्य थपियो । फेरि गोरामुमोले गोर्खाल्यान्ड भन्न सुरु गर्‍यो । यस्तो बेला माकपाले संसद्मा नयाँ बिल ल्यायो, ‘सेपरेट अटोनोमसको ।’

अब जनताले कसलाई पत्याउने ?

लथालिंगको राजनीतिबीच घिसिङले तीनदिने बन्द बोलायो । त्यही ट्रायल बन्द थियो, जो अचानक सफल भइदियो । त्यसमाथि पुलिसको गोली चल्यो । अनि त माहोल नै अलग बन्यो । अनि ?

दार्जिलिङको हरेक मान्छेले गोर्खाल्यान्ड भन्न थाले । प्रान्त परिषद्का लिडरहरूले धमाधम हरियो झन्डा पक्रिन थाले । परिषद्का उकिलहरू संविधानको धारा (क बोकेर गोरामुमोतिर बसाइ सरे ।

मदन तामाङ फेरि एक्लिए ।

हो त्यही बेला नै त हो, मदन तामाङले पहिलोचोटि नपत्याउने कुरा गरेको । उनले भने, ‘सुवास घिसिङ सरकारले जन्माएको लिडर हो । यो आन्दोलन टुंगोमा पुग्नेवाला छैन । काउन्टर लिडरले जनतालाई भँड्खालोमा हाल्छ । जनता होसियार !’

उनलाई थाहा थियो, ‘दार्जिलिङले उनको कुरा पत्याउनेवाला छैन ।’ साँच्चै कसैले उनलाई पत्याएनन् । तर, नपत्याउँदैमा हुने कुरा टर्छ र ?

दुई वर्षपछि दार्जिलिङमा त्यही भयो, जो उनले भनेका थिए ।

पहिलो चरणको आन्दोलन सिद्धियो । दार्जिलिङ अलग प्रान्त बनिएन । गोर्खाल्यान्ड पनि बनिएन । नयाँ थोक बनियो, त्यो दार्जिलिङ गोर्खा पार्वतीय परिषद् थियो ।

नयाँ व्यवस्थामा धेरैथोक पुरानै थियो । तर, राजनीति गर्ने चलन नयाँ भित्रियो । जुन राजनीतिले मान्छेलाई सोच्न धरि सिकाउन थाल्यो । बोल्न धरि सिकाउन थाल्यो । लेख्न धरि सिकाउन थाल्यो ।

अर्थात् हरथोकमा राजनीति हावी बन्न थाल्यो ।

मेरो बाल्यकाल त्यही राजनीतिभित्र हुर्किएको हो । जहाँ आफ्नै दिमागले सोच्ने, आफ्नै हिम्मतले बोल्ने कोही थिए भने उनी मदन तामाङ नै थिए ।

दागोपापको २१ वर्ष उत्तिकै बित्यो । मदन तामाङले विरोधमा बोली नै रहे । त्यहीबीच गोर्खा डेमोक्रेटिक फ्रन्ट बनाए । घिसिङको नीतिको खुलेर विरोध गरे । उनको हातमा हर तथ्य हुन्थ्यो । माथि के हुँदै छ ? तल के बोल्दै छ ? उनी सब खुलाउँथे । चार वर्ष जनतालाई सत्य बताउँथे । त्यसपछि पाँचौ वर्ष भोटमा जान्थे ।

अनि फेरि दलबलसहित चुनाउ हारेर फर्किन्थे ।

उनले हारकै राजनीति गरिरहे । तैपनि कहिले थाकेनन् । सत्तासँग हात जोडेनन् । आफ्नो धर्म भुलेनन् ।

जुन स्वरलाई कहिले दार्जिलिङले पत्याएन, त्यही स्वरको कारण उनको घर जलाइयो । हत्याको षड्यन्त्र बुनियो ।

तैपनि उनको आवाज कहिले बन्द भएन ।

फेरि पुरानै बाटो

‘पछिपछि त यस्तो लाग्थ्यो, घिसिङलाई पहाडबाट हटाउन सकिँदैन,’ अमर लामा सम्झिन्छन्, ‘तर हामीलाई थाहै थिएन, खासमा पूरै दार्जिलिङ घिसिङदेखि हैरान भइसकेका छन् ।’

२००१ तिरको कुरा हो । अचनाक घिसिङमाथि हमला भयो । कालेबुङका छत्रे सुब्बा पक्राउ परे । दार्जिलिङमा अमर लामाहरू पक्रिए ।

जब अमर लामा जेलबाट छुटे, मदन तामाङ फेरि फर्केर पुरानै बाटोमा आए । त्यो बेला अमर लामा गोर्खा लिगका महासचिव थिए । मदन तामाङ फेरि गोर्खा लिगका अध्यक्ष भए । त्यसपछि छैटौं अनुसूचीको विरोधमा वकालती सुरु गरे । भने, ‘दार्जिलिङमा छैटौं अनुसूची भए, म टिस्टामा हामफाल्छु ।’

त्यही बेला अचानक गोरामुमोमा विद्रोह भयो । विमल गुरुङहरूले फेरि गोर्खाल्यान्डको नारा लगाउन थाले ।

जनता सुवास घिसिङसँग दिक्क भइसकेका थिए । मान्छेले अलग बाटो रोजे । साँच्चै, दार्जिलिङमा छैटौं अनुसूची भएन ।

बरु पहाडमा विमल गुरुङको नयाँ युग सुरु भयो । मदन तामाङ फेरि एक्लिए । उनी विपक्षी नै बनिरहे ।

त्यही बेला हो, उनले फेरि नपत्याउने कुरा गरे । भने, ‘विमल गुरुङ काउन्टर लिडर हुन् । सरकारले जन्माएको नेताले पार लाउँदैन । यिनीहरूले गोर्खाल्यान्डको घोडा चढेर काउन्सिलको चौकी ताक्दै छन् ।’

जनताले फेरि पनि उनलाई विश्वास गरेनन् ।

त्यसपछि नै त हो, उनले कालेबुङबाट अन्तिमचोटि भनेका, ‘अब जनता उठ्नुपर्छ । जनताको घिच्रोभन्दा माथि मेरो घिच्रो हुनेछ ।’

अनि ?

अनि, यसचोटि पनि पहिल्येकै घटना ता दोहोरियो नि ।

जनताले जे पत्याएका थिएनन्, त्यही भयो । क्लब साइडमा दिउँसै मदन तामाङको हत्या भयो । हत्यापछि फेरि पनि गोर्खाल्यान्ड बनिएन ।

फेरि दार्जिलिङमा नयाँ व्यवस्था आयो । गोर्खाल्यान्ड टेरिटोरियल एडमिनिस्ट्रेसन बनियो । फेरि त्यही राजनीति सुरु भयो ।

जहाँ सत्ताले मान्छेलाई बोल्न, लेख्न र सोच्न सिकाइरहन्छ ।

फूल प्रेम

मदन तामाङ फूललाई प्रेम गर्थे । उनी जहिले फूल स्याहर्थे । खोजी खोजी सुनाखरी रोप्थे । चिया मन पराउँथे । बगान बनाएर व्यापार चलाउँथे । हिमाल मन पराउँथे, पहाड मन पराउँथे । र, नै जहिले माटोको निम्ति सोचिरहन्थे । दार्जिलिङकै निम्ति बोलिरहन्थे ।

आम मान्छेको त्यही आवाज त थियो, जसलाई बोल्दा उनको हत्या गरियो । मदन तामाङको आवाज सधैंका निम्ति बन्द गरियो ।

मदन तामाङले देखेको सपना पूरा होला त ? त्यो मलाई थाहा छैन । उनको परिवारले न्याय पाउलान् त ? त्यो पनि मलाई थाहा छैन । तर एउटा कुरा मलाई थाहा छ, मदन तामाङ दार्जिलिङको धरतीमा सधैं फूलिरहनेछन् ।

मदन तामाङको रगत सिँचेको दार्जिलिङमा, सिम्बिडियमको एउटा प्रजाति फुल्छ । त्यो फूलको प्रजातिलाई सिक्किमका मोहन प्रधानले आविस्कार गरेका हुन् । जसलाई रोयल हर्टिकल्चर सोसाइटीले नयाँ नाम दिएको छ । जो मदन तामाङको नाममा फुल्छ । केही दिन मान्छेलाई हाँस्न सिकाउँछ । र, फेरि झरेर जान्छ ।

हो । त्यही फूलको नाम त हो, ‘मेमोरिया मदन तामाङ !’

–कालेबुङ, भारत