किन दुख्यो कामिरिताको मन ?

माघ ४ मा ५० वर्षमा टेक्ने उनी आउने सिजन २५ औं पटक सगरमाथा चढ्ने योजनामा छन् ।

कामिरिताको सर्वाधिक सगरमाथा आरोहणलाई कतिपयले नेपाली भनाइ ॅपानीपँधेरो’ को यात्रासँग तुलना गरिरहेका छन् । जीविकोपार्जनका लागि बाल्यकालादेखि सगरमाथासँग साइनो गाँसेका कामिरिताले भने आफू कुनै रकर्ड ब्रेक गर्ने उद्देश्यले नभई पर्यटन क्षेत्रमा काम गर्दै जाँदा अहिलेको अवस्थामा आइपुगेको बताउँछन् ।

ॅजसरी सैनिक युद्धमा जान्छ, त्यस्तै हो मेरो काम । मरिन्छ कि बाँचिन्छ थाहा नै हुँदैन,’ कपनस्थित भृकुटीचोकको डेरामा भेटिएका शेर्पाले हालैको एक मध्याह्न भने, ॅभिडन्तमा हिँडेको सैनिकले लड्दिनँ भन्न मिल्छ र ? त्यस्तै हो, मैले पनि जानेको कर्म रोकें भने मेरा दुई छोराछोरी र श्रीमतीलाई कसले पाल्छ ?’
वैशाख ६ मा आरोहणका लागि सगरमाथा पुगेपछि ३७ दिनमा दुई पटक सगरमाथा आरोहण सकेर जेठ ११ गते काठमाडौं फर्किएका यिनै आरोहीले आफ्नो १२ वर्षको उमेरमा सुरु भएको भरिया, चौंरी गोठालो र आरोहीको संघर्षकथा कान्तिपुरका सुरज कुँवरलाई यसरी बताए :

यस पटकको आरोहण सकेर जेठ ११ गते सगरमाथा आधारशिविरबाट लुक्ला हुँदै काठमाडौं ओर्लिएँ । विमानस्थल टर्मिनलमा मलाई स्वागत गर्न पर्यटन व्यवसायी, मेरा परिवार र साथीभाइ मात्रै थिए । नेपाल सरकारको एक जना खरदार, मुखिया देखिएनन् । स्राहै मन खल्लो भयो । मैले रेकर्ड बनाएपछि मेरो नामसँगै देशको नाम जोडियो । नेपालको कामिरिताले २४ पटक सगरमाथा चढ्यो भन्दै देश–विदेशका मिडिया र व्यवसायीले प्रचार गरे ।

मैले आफ्ना लागि रेकर्ड बनाउन सगरमाथा चढेको होइन । मेरो कामै वर्षौंदेखि नेपालमा आएका विदेशीलाई सुरक्षित तरिकाले सगरमाथा चढाउने हो । यदि कुनै विदेशीले राम्रो अनुभव बटुलेर फर्कियो भने अर्को पटक उसले अरू साथीहरू पठाउँछ । तिनै विदेशी पर्यटकले हामी हिमाली भेगमा बस्ने शेर्पालाई काम दिएका छन् । सरकारले सलामी दस्तुर भनेर एक विदेशीबाट लाखौं रुपैयाँ उठाउँछ । यस सिजनमा मात्रै ५० करोड रुपैयाँ उठायो ।

पर्यटक आइदिएर होटल, रेस्टुरेन्ट चलेका छन् । एयरलाइन्सलाई भ्याईनभ्याई हुन्छ । एक्सपिडिसन कम्पनी, गाइड, भरिया, चौंरीसम्मले काम पाउँछन् । प्रधानमन्त्रीले पर्यटनलाई प्राथमिकता दिएका छौं भन्छन् । तर, एउटा शेर्पा आरोहीले कति दुःख गरेर विदेशीलाई चुचुरोमा पुर्‍याएको छ, त्यो नदेख्ने ? हाम्रा केटाकेटीलाई शिक्षा दिनुपर्ने, घरपरिवारलाई सित्तैमा औषधि उपचार गराइदिनुपर्ने हो । हामी ५० वर्ष पुगेपछि आरोहणमा जान सक्दैनौं हाम्राबारे सोचेको खै ?

पहिलो सगरमाथा आरोही तेन्जिङ नोर्गे शेर्पा त्यसै भारतमा पलायन भएका होइनन् । सरकारले, नेताले हामीलाई चिनेन । अहिले मलाई दार्जिलिङबाट बोलाको बोलाई छ । बालबच्चालाई सित्तैमा पढाइदिने, घर बनाइदिने, रासनकार्ड आदि दिने अफर गरेका छन् । भारतले मात्रै होइन अन्य मुलुकबाट पनि विदेशी साथीहरू ‘हाम्रो देशमा आऊ के गर्नुपर्छ हामी गर्छौं’ भनी बोलाइरहेका छन् ।

अबको १० वर्षपछि यो देशले शेर्पाहरूको महत्त्व थाहा पाउनेछ । आरोहणमा नयाँ पुस्ता आएकै छैन । आए पनि बिरलै छ । अहिले खुम्बु क्षेत्रको शेर्पाका दाँजोमा मकालु (संखुवासभा), दोलखालगायतका गाउँका शेर्पाहरू आरोहणमा देखिन्छन् । तर, सबैले बिस्तारै शिक्षाको महत्त्व बुझ्दै गएका छन् । अचेल हरेक शेर्पाका केटाकेटी काठमाडौंमा पढ्दै छन् । अब उनीहरूले हामीजस्तो भारी बोकेर दुःख गर्लान् ? न त गर्न सक्ने नै छन् । नयाँ जनशक्ति उत्पादन भइरहेको छैन । शेर्पाबिना आरोहण असम्भवजस्तै हो । आरोहणका बेला शेर्पाले टेन्ट गाड्ने, झोला बोक्ने मात्रै होइन ओछ्यान लाइदिनुपर्छ । खाना बनाएर ओछ्यानमा पुर्‍याइदिनुपर्छ । चुचुरोसम्म अक्सिजन बोकिदिनुपर्छ । अनि, शेर्पाले नै आफू र आफ्नो अतिथिलाई सुरक्षित ओरालिदिनुपर्छ ।

सगरमाथा दिवसकै आएन निम्तो
काठमाडौं एयरपोर्टमा सरकारको कुनै पनि प्रतिनिधि एक गुच्छा फूल बोकेर नआएको मैले भनिसकें । अर्को ठूलो गुनासो नेपाली कर्मचारीतन्त्रप्रति हो । हरेक सिजनमा आरोहणमा जानेहरूको समूह हुन्छ । यसलाई आरोहण दल भनिन्छ । त्यसमा कानुनको पालना गराउन, कुनै अवैध काम नहोस् भनेर एक जना सम्पर्क अधिकृत खटाइन्छ । सम्पर्क अधिकृतलाई कम्तीमा २ देखि ५ लाखसम्म लगानी हुन्छ । यो रकम विदेशी पाहुनाबाटै एक्सपिडिसन कम्पनीले उठाएर दिने हो । तर, अधिकांश सम्पर्क अधिकृत काठमाडौंबाटै बिदा हुन्छन् । पैसा बुझ्छन् । हिमालमा जाँदैनन् । गएकाहरू पनि विभिन्न बहाना बनाएर फर्किहाल्छन् ।

उनीहरूलाई ज्वाइँसरह मेजमानी चाहिन्छ । अन्तिममा पर्यटन विभागले दिने प्रमाणपत्र उनीहरूकै सिफारिसमा दिने हो । उनीहरूलाई खुसी बनाउन नसक्नेले दुःख पाइरहन्छन् । बेलैमा प्रमाणपत्र पाइँदैन । यस पटक म आबद्ध कम्पनी सेभेन समिटमा ५ वटा आरोहण दलका ५ जना सम्पर्क अधिकृत थिए । तर, मैले २ जना मात्रै देखें । बाँकीलाई देखिनँ । उनीहरूलाई एकातिर सरकारले ४५ दिन बिदा दिन्छ । भत्ता पाउँछन् । तर, हिमालमा जाँदैनन् । घरमै लुकेर बस्छन् । यो वर्षौंदेखिको बदमासी हो । सरकारले किन कडाइ
गर्न सक्दैन ?

अर्को कुरा सरकारले हरेक वर्ष मे २९ का दिन सगरमाथा दिवस मनाउँछ । सगरमाथा चुचुरोमा मान्छेको पाइला पुगेको पहिलो दिनलाई सम्झेर मनाइने कार्यक्रम जेठ १५ मा पर्छ । यस पटक मैले त्यो कार्यक्रमको निम्तो नै पाइनँ । ल मलाई त निम्तो नै पठाइएन, ‘हिमचितुवा’ भनेर सरकारले मानेका आङरिता शेर्पालाई पनि किन निम्तो पठाइएन ? यस्ता आरोहीको सूची लामै छ । जसले नेपाललाई चिनायो उनैलाई सम्मान छैन राज्यको ।

ट्राफिक जाम होइन, जिद्दीले हुन्छ मृत्यु
यस सिजनमा ड्रोनबाट खिचेको एउटा तस्बिर चर्चित बनेछ । यस सिजनमा सगरमाथामा मात्रै ९ आरोहीको मृत्यु भएको थियो । त्यो फोटो हेरेर यस सिजनमा सगरमाथामा ट्राफिक जामले मृत्यु बढ्यो भनियो । यो अफवाह हो । २०५१ साल वैशाखमा मेरो पहिलो सगरमाथा आरोहण थियो । त्यसो त २० वर्षदेखि म सगरमाथा पुगेकै छु । कानुनी हिसाबले २४ पटक सगरमाथा आरोहण गरें । तर, एक पटक चौथो शिविरबाटै फर्केर पनि चुचुरोमा पुगेको रेकर्डसमेतलाई जोड्दा मैले २५ पटक सगरमाथामा पाइला राखिसकें । हरेक वर्षका आरोहणमा मेरो आरोहण दलमा कुनै न कुनै सदस्यको मृत्यु भएकै छ । यसै वर्ष पनि हाम्रो टिमबाट एक आइरिस र एक भारतीय आरोहीको मृत्यु भयो । ५ वर्षअघिको हिमपहिरोमा १६ जना शेर्पा एकै चिहानमा परे । मेरै टिमका कुक, किचनब्वाई र शेर्पा गरी ५ जना परे । त्यो प्राकृतिक बिपत् थियो ।

मेरो बुझाइमा शेर्पाको दाँजोमा आरोहीको मृत्यु दर बढी छ । यसको कारण अनुभव, अभ्यास, जिद्दी आदि हो । एकै पटक सगरमाथा आरोहण आँट्ने होइन । ससाना पिकमा अभ्यास गरेर मात्रै ठूलो हिमाल चढ्नुपर्छ । अर्को कुरा के देखिन्छ भने, विदेशी आरोहीहरू जिद्दी गर्छन् । गाइडले भनेको नमान्ने सन्कीहरूको मृत्यु भएको देखिन्छ । त्यसबाहेक पछिल्ला वर्ष अर्धसिपालु गाइड पनि विदेशीको मृत्युको कारण बनेका छन् । आरोहण एकदमै व्यावसायिक भयो ।

पर्याप्त अनुभव र ज्ञान नभएका गाइड भएका कम्पनीमा मृत्युको दर बढी देखिन्छ । यदि कुनै विदेशी सस्तो प्याकेजमा आउँछ भने उसले क्षमतावान गाइड पाउने चान्स कम हुन्छ । आरोहणमा गएका सबै शतप्रतिशत फिर्ता आउँछन् भन्ने हुँदैन । आरोहण भनेको डेडजोनको यात्रा हो । पछिल्ला वर्ष नेपाली जो आरोहणमा गइरहेका छन्, उनीहरूका लागि आरोहण बिनाउद्देश्यको फेसनजस्तै भएको छ ।

१० वर्ष लाग्छ सगरमाथा सफा हुन
सगरमाथामा अहिले धेरै फोहोर छ । एउटा आरोहीले ८ किलोग्राम फोहोर फिर्ता ल्याउनुपर्ने नियम हुँदा पनि अत्यधिक फोहोर छ हिमाल । यस पटक सफाइ अभियान सुरु गरियो । तर, सफाइ अभियानले जति फोहोर संकलन गर्नुपर्थ्यो त्यति गरेन । यस पटकको सफाइ अभियान प्रभावकारी देखिएन । यही तरिकाले काम गर्ने हो भने अझै १० वर्ष लाग्छ सगरमाथा सफा हुन ।

२५ औं पटकपछि चढ्दिनँ
०७१ वैशाखको हिमपहिरोमा १६ जना शेर्पाको आधार शिविरमाथि खुम्बु आइसफलमा निधन भयो । त्यो वर्ष मेरै टिमका ५ जनासहित परेका थिए । हामीले आलु खनेजस्तै गरी शव निकाल्नुपर्‍यो । त्यस वर्षको घटनाले मलाई हिमाली भेगमा काम नगरौं भन्ने भयो । तर, आफूले वर्षौंदेखि जानेको यही काम हो । हामीले नगरे कसले गर्छ ? धेरैले मलाई मेरो रेकर्डबारे सोध्छन् ? कतिपल्टसम्म चढ्ने भनेर ? म रेकर्डका लागि चढेको होइन । काम गर्दै जाँदा रेकर्ड बन्यो । अब २५ पुगेपछि अरू साथीभाइलाई छाडिदिन्छु होला ।
यस वर्षको आरोहणबाट ममाथि एउटा डकुमेन्ट्री एभरेस्टम्यान बन्दै छ । सबै सुटिङ सकिसक्यो । यस पटक चुचुरोसम्मै मलाई क्यामरा र ड्रोनले पछ्याएको थियो । म साधारण लेखपढ गरेको मात्रै छु । मेरो २० वर्षको छोरा लाक्पा तेन्जिङ र १७ वर्षकी छोरी पासाङ डोल्माले मेराबारे लेख्दै छन् । यो किताबका रूपमा आउँदै छ । सिनेमा र किताबबाट संकलन हुने रकमले थामे गाउँमा अस्पताल बनाउने सोचमा छु । त्यहाँ अहिले पनि सुत्केरी सेवा भएको अस्पतालसमेत छैन ।