अनामनगरको त्यो नामी स्वर

‘मेरो पहिलो भेट त्यहीँ भएको हो उहाँसित,’ शुक्रबार दिवंगत साहित्यकार एवं वरिष्ठ रेडियोकर्मीबारे अनामनगरकै कवि कृष्ण प्रसाईंले सम्झिए, ‘त्यति बेला यो बस्तीको कुनै नाम थिएन । सबैले सिंहदरबारपछाडि भन्थे ।’

२०४२ तिर भेटेका थिए प्रसाईंले यज्ञनिधिलाई । खोटाङको धारापानीबाट काठमाडौं आएका यज्ञनिधिले तिनताक देशभर ‘उधुम’ मच्चाइसकेका थिए, रेडियो नेपालका ‘साहित्य संसार’ र ‘हाम्रो संस्कृति’ कार्यक्रममार्फत । सबैको मुखैमा झुन्डिएको हुन्थ्यो( ‘जदौ श्रोता, खुल्यो साहित्य संसारको ढोका, जदौ ।’ त्यही बेला प्रसाईंले सूचना विभागमार्फत नीरविक्रम प्यासीको निबन्ध संग्रह ‘छरिएका केही पृष्ठ’ आफ्नो भूमिकासहित निकालेका थिए ।

‘एक साँझ अचानक नीरविक्रमकै फोन आयो, साहित्य संसार कार्यक्रम सुन्नू है भनेर,’ प्रसाईंले सम्झे, ‘त्यसको भोलिपल्ट यज्ञनिधि दाइ मीठो स्वरमा मेरो भूमिका र केही निबन्ध पढदै हुनुहुन्थ्यो ।’

नाम नभएको बस्ती
२०३४ देखि नै नाम पाएका थिए यज्ञनिधिले । नेपाली साहित्यको झर्रोवादी आन्दोलनबाट प्रभावित भएर उनले रेडियोको कार्यक्रमलाई पनि झर्रो शैलीमा ढालेका थिए, ठेट नेपाली बोलीचालीकै भाषा समातेर । तीसको दशककै सुरुआतबाट साहित्यिक आन्दोलन र गतिविधिमा लागेका यी साधक रेडियो नेपालमा कार्यक्रम चलाउन थालेपछि दिन–प्रतिदिन ‘नामी’ हुँदै गए । तर, त्यतिन्जेल अनामनगरले भने नाम पाइसकेको थिएन । रेडियो नेपालबाट फर्केपछि डेराभित्र पस्न यज्ञनिधि जुत्ता खोलेर हिलाम्मे बाटो हिँड्थे । समयक्रममा यज्ञनिधिले अहिलेको घट्टेकुलोबाट हनुमानथानतिर जाने मोडको छेवैमा घर बनाए । अलिक पर हनुमानथान छेवैमा बस्थे कवि जीवन आचार्य । एक दिनको भेटमा आचार्यले यज्ञनिधिलाई सोधे, ‘कहाँ बस्नुहुन्छ ?’ यज्ञनिधिले जवाफ दिए( ‘नामै त छैन, अनामनगर ।’ पछि यज्ञनिधिका घरमा केही आगन्तुक आए । धेरैले त्यही प्रश्न गरे, ‘यो ठाउँको नाम चाहिँ के हो ?’

यज्ञनिधिले उही जवाफ दोहोर्‍याए । ‘अनि यो ठाउँको नामै अनामनगर बस्यो,’ कवि प्रसाईंले भने, ‘यो ४५ सालतिरको कुरा हो ।’ केही अघि उनै प्रसाईंको सम्पादनमा सामाजिक विकास समाज अनामनगरले स्मारिका निकाल्यो । यो स्मारिकामा आफ्नो बस्तीको संस्थापकका रूपमा यज्ञनिधिलाई अघि सारिएको छ । ‘उहाँ अनामनगरको हिरो नै हुनुहुन्थ्यो,’ प्रसाईंले भने ।

दाहालको दैलो : न देउसी, न भैलो
एक दशकअघिसम्म अनामनगरबाट भित्र पस्ने चोक छेवैमा सानो गेट थियो, जहाँ लेखिएको हुन्थ्यो( ‘दाहालको दैलो’ । भित्र घरको माथिल्लो तलामा बस्थे यज्ञनिधि र पत्नी सुधा । भुइँतलामा नागार्जुन साहित्यिक प्रतिष्ठान र विवेक सिर्जनशील प्रकाशनको कार्यालय थियो । प्रतिष्ठान सम्बद्ध कवि एवं सञ्चारकर्मी प्रकाश सिलवाल लगायतले बेलाबेला साहित्यिक जमघट गराइराख्थे । ‘मानिसहरू दाहालको दैलोलाई भिन्नै श्रद्धाले हेर्थे,’ सिलवालले सम्झिए ।

प्रसाईंसँग अरू पनि सम्झना छन् । दाहालको दैलोकै अघिल्तिर प्रसाईंको घर छ । हरेक तिहारको बेला यज्ञनिधिको गेटमा सूचना थपिन्थ्यो( ‘दाहालको दैलो, न देउसी न भैलो ।’ पछि उनै प्रसाईंले गेट ठूलो बनाएर गाडी छिर्न मिल्ने गरी व्यावसायिक पार्न सुझाए । ‘मैले नै गेट भत्काएर ठूलो पारिदिएँ,’ प्रसाईंले भने, “त्यसपछि ‘दाहालको दैलो’ लेखिएको टिनको बोर्ड राखिएन । बोर्ड नराखे पनि यो चोकको नाम नै दाहालको दैलोको रूपमा हरेकको जिब्रोमा बस्यो ।” तर, यज्ञनिधि परिवार भने यहाँबाट अर्को घर बनाएर मण्डिखाटार सरिसकेको थियो ।

यज्ञनिधिको निधनपछि शनिबार दाहालको दैलो खोज्दै जाँदा ढोकामा पेप्सीको विज्ञापन टल्किएको थियो । भित्र काभ्रेका एक तन्नेरीले अर्गानिक कफी सप चलाइरहेका थिए । घरअघिल्तिर एक दर्जनजति बाइक । ‘तैपनि यो चोकलाई सबैजना दाहालको दैलो भन्छन्,’ प्रसाईंले भने, ‘यो त ब्रान्ड नेम जस्तै भयो ।’

अनामनगरस्थित दाहाल यज्ञनिधिको घर । यो घर दाहालको दैलो भनेर परिचित छ ।

समाजसेवी छवि
‘दाहालको दैलो’ जस्तै ‘जदौ’ पनि यज्ञनिधिकै ब्रान्ड थियो । कथित तल्लो जातका मान्छेले कथित उपल्लो जातकालाई भेटदा शिर झुकाएर अभिवादन गर्दा उच्चारण गरिने ‘जदौ’ लाई तिनै यज्ञनिधिले चर्चाको शिखरमा पुर्‍याइदिए । उनको ‘जदौ छवि’ ले समाजसेवी छविलाई छोपिदिएको तर्क गर्छन् अनामनगरकै अर्का कवि राधेश्याम लेकाली । इलामबाट २०३९ मा लेकाली काठमाडौं आउँदा ‘जदौ छवि’ मै चिनेका थिए यज्ञनिधिलाई । तर अनामनगरमै रहँदाबस्दा लेकाली बिस्तारै यज्ञनिधिको समाजसेवी छविसँग परिचित भए ।

‘कृष्णप्रसाद भट्टराई प्रधानमन्त्री भएको बेला तत्कालीन सचिव पद्मराज सुवेदी लगायतको पहलमा घट्टेकुलो(हनुमानथान बाटो खुल्यो,’ लेकालीले भने, ‘त्यसपछि अनामनगरमा जे–जति बाटाघाटा र विकासनिर्माणका काम भए, ती सबैमा यज्ञनिधि दाइ जोडिनुहुन्छ ।’

प्रसाईं पनि यसै भन्छन् । अनामनगरमा भू(माफियाहरूले जग्गा मिच्न खोज्दा, अनधिकृत रूपमा संरचना बनाउन खोज्दा अनि मोहीहरू अन्यायमा पर्दा सबैभन्दा हक्की भएर विरोध गर्न उनै यज्ञनिधि अघि सर्थे । ‘अन्याय त सहनै नसक्ने स्वभाव थियो उहाँको,’ उनले भने, ‘पीडितहरूको पक्षमा सधैं उभिइरहने ।’ सामाजिक विकास समाजका संस्थापक र सक्रिय अभियन्ता मध्ये पनि यज्ञनिधिको नाम आउँछ ।

हक्की अनि नास्तिक
रेडियो नेपालका उपनिर्देशक एवं संगीतकार टीका भण्डारी कुनै बेला झापाको धुलाबारीबाट रेडियो नेपाल सुन्थे, फ्यान थिए उनै यज्ञनिधिको । किनभने यज्ञनिधि आफ्नो कार्यक्रममा साहित्यसित संगीतलाई पनि जोड्थे । २०४४ को चैत २० गते भण्डारीले रेडियो नेपालमै भेटे यज्ञनिधिलाई । त्यही दिनदेखि जागिरे भएका भण्डारी रेडियो नेपाल पस्दै गर्दा यज्ञनिधि स्टुडियोमै थिए ।

‘उहाँ स्टुडियोबाहिर आउनुभयो र लामो समय गफगाफ भयो,’ भण्डारीले सम्झिए, ‘आफ्नो कार्यक्रम सकेर पनि उहाँ अरूहरूसित साहित्य, संगीत र संस्कृतिका थुप्रै कुरा गरेर बस्नुहुन्थ्यो । हाम्रा लागि ती कुरा प्रेरणादायी बन्थे ।’

२०५१ तिरै हुन सक्छ, यज्ञनिधि कतैबाट कार्यालय पुग्दै थिए, पुतलीसडकमा कांग्रेसको जुलुस थियो । यज्ञनिधि पनि जुलुसमा मिसिए । यता रेडियो नेपालमा हल्ला भयो— दाहाल यज्ञनिधि कांग्रेसको जुलुसमा † पछि यसबारे स्पष्टीकरण नै सोधियो । ‘उहाँले नढाँटीकन हक्की जवाफ दिनुभयो,’ भण्डारीले सुनाए, ‘हो, म जुलुसमा गएकै हुँ, पार्टीको जुलुसमा होइन, प्रजातन्त्रप्रेमीको जुलुसमा भन्नुभयो ।’

२०६२/६३ को लोकतान्त्रिक आन्दोलनको बेला पनि यज्ञनिधिको सहभागिता लोभलाग्दो थियो ।

‘त्यति बेला उहाँले आफ्नो निवासलाई गणतन्त्र काव्यटार घोषणा गर्नुभएको थियो,’ पछिल्लो समय यज्ञनिधिसँग निकट रहेका कवि प्रकाश सिलवालले भने, ‘उहाँ पुरातन चेतनाका विरोधी र हक्की हुनुहुन्थ्यो ।’

पुरातन चेतनाको विरोधकै रूपमा उनले आफ्नो शरीर घाटमा लगेर नजलाउन र अस्पतालमा दान दिन भनेका थिए । पत्नी सुधालाई चुरा नफुटाउन र सिन्दूर नपखाल्न भनेका थिए । त्यही अनुसार पत्नी सुधा र आमा श्यामकुमारीले उनको पार्थिव शरीर शनिबार त्रिवि शिक्षण अस्पताललाई दान गरे ।

किड्नी किस्सा
झर्रोवादी पद्य कविता, व्यंग्य चेतका निबन्ध, संस्मरणहरूमा कलमसमेत चलाउने यज्ञनिधि जीवनको अन्तिम समयसम्म पनि क्रियाशील बनिरहे । रेडियो नेपालको यात्रा २०५६ मै टुंग्याएको भए पनि ‘किड्नीको रोगसँग लड्दालड्दै’ एचबीसी एफएमसँग जोडिए । पछिल्लो समय रेडियो अन्नपूर्णमा ‘जदौ’ कार्यक्रम चलाउँथे । लामो समय दरबार हाइस्कुलमा नेपाली अध्यापन गरेका उनको ‘जदौ’ निबन्ध संग्रह साझा प्रकाशनबाट प्रकाशित छ । सिर्जना र सञ्चारको यो यात्रामा किड्नी किस्सा सधैं ‘भिलेन’ बनेर आइलाग्यो, तर उनी निडर भएर अघि बढिरहे । बितेका २३ वर्ष उनले किड्नी समस्यासँगै जुधिरहनुपर्‍यो ।

‘कहिलेकाहीं उहाँ मुलुकले स्रष्टालाई हेला गर्‍यो भन्नुहुन्थ्यो,’ केही अघिमात्रै रेडियो नेपालमा भेटघाट गरेका संगीतकार भण्डारीले भने, ‘नेताहरू चाहिँ टाउको दुख्यो अमेरिका, पेट दुख्यो युरोप जाने, हामी स्रष्टालाई कसले हेर्छ भन्नुहुन्थ्यो ।’

दुर्भाग्य कस्तो भने, किड्नीको किस्सा उनको वंशजसँगै जोडिएर देखा पर्‍यो । यही बीचमा कान्छो भाइ र बहिनीको किड्नी समस्याकै कारण निधन भयो । नि:सन्तान उनले उनै कान्छा भाइको छोरालाई आफ्नो छोरा बनाए । तिनै छोरा अमेरिकाबाट फर्किन नपाई मस्तिष्काघातबाट यज्ञनिधिले संसार छाडे ।