जो बाटो देखाउँछन्

शृंगारका सामग्री पसलमा सहयोगी र बजार प्रतिनिधिको काम मिल्यो । तर, सुन्तुष्टि मिलेन । पृथ्वीनारायण क्याम्पसमा प्रमाणपत्र सिध्याउन लागेका बेला यीमध्ये एक जनाले अखबारमा ‘थ्री सिस्टर्स’ को कहानी देखिन् । त्यसमा संस्थाका सञ्चालिका लक्की, डिक्की र निक्की कार्कीको कथा मात्रै थिएन, उनीहरूले महिलालाई गाइड बन्न जागिरको ग्यारेन्टीसहित तालिम दिन्छन् भन्ने उल्लेख थियो । तीन सहपाठी कुरा बुझ्न ‘थ्री सिस्टर्स’ को कार्यालयमा जाने भए ।

अमेरिकी टेलिभजन च्यानल सीएनएनले कार्की दिदी बहिनीले पदमार्गका लागि महिला गाइड तयार गरिरहेको विषयमा वृत्तचित्र प्रसारण गरेपछि महिला सशक्तिकरणका विषयमा लेख्न चाहने धेरैका नजरमा उनीहरू परेका थिए । वर्षौंदेखि कार्की दिदीबहिनी ‘अन द जब ट्रेनिङ’ दिएर महिला गाइड तयार पारिरहेका छन् ।

सात/आठ दशकअघि रामेछापको ठोसेका लालबहादुर कार्की कामको खोजीमा भारतको दार्जिलिङ पुगेका थिए । लालबहादुरका एक मात्र सन्तान थिए कर्णबहादुर । कर्णबहादुर दार्जिलिङमै जन्मिए, बाल्यकाल त्यहाँको सुकियापोखरीमा बित्यो । विवाह गरेपछि लगालग आठ सन्तान भए । कर्णबहादुरको परिवार पुर्ख्यौली थलो खोज्दै ठोसेमै फर्कियो । केही वर्ष रामेछापमा बितेपछि खर्च धान्न कर्णबहादुरले पिताको पथ चियाए । उसैगरी सपरिवार दार्जिलिङ पुगे ।२०४९ मा कर्णबहादुर दिवंगत भएपछि कार्की परिवारले फेरि नेपाल फर्केर पोखरा पुग्यो । ‘थ्री सिस्टर्स’ तिनै कर्णबहादुरका छोरीहरू हुन् । ‘हामीले ब्याचलरसम्म दार्जिलिङमा पढेकाले पोखरामा अंग्रेजीको कदर हुने अवस्था थियो,’ लक्की भन्छिन्, ‘तैपनि सुरुआतका दिन धेरै संघर्षका रहे । आज हामी ट्रेकिङ एजेन्सी चलाएर मात्रै बसेका छैनौं, गाइड बन्न चाहने नेपाली चेलीहरूलाई बाटो देखाइरहेका छौं ।’

पुरुषको वर्चस्व रहेको ट्रेकिङ गाइड र पर्यटक सहयोगीको पेसामा कार्की दिदी बहिनीको संस्था झन्डै दुई दशकदेखि महिलालाई निरन्तर अघि बढाइरहेको छ । उक्त संस्थामा हाल चार दर्जनभन्दा बढी महिला गाइड छन् । केही वर्ष निरन्तर काम गरेर सक्षम भएकाहरू आफ्नै संस्था खोल्दै र अरूमा गए पनि गुरुआमा रहेका कार्की दिदीबहिनीलाई सम्मान गर्छन् । आउने र जाने क्रम वर्षौंदेखि चलिरहँदा कार्की दिदीबहिनीको महिलालाई पौरखी बनाउने अभियानमा अड्चन आएको छैन । तर, यतिबेलाको कथाचाहिँ ‘मल्ल सिस्टर्स’ को हो । कार्की दिदीबहिनीको खबर पढेपछि ‘थ्री सिस्टर्स’ कार्यालयमा प्रस्ट कुरा बुझ्न जाने कलेजका ती तीन छात्रामध्येकी एक थिइन् विष्णु मल्ल ।

‘उहाँहरूले गाइड बन्ने तालिम दिनुहुने रहेछ । कुरा बुझ्दा ठीकै लाग्यो । मलाई घुम्ने रहर । काम पनि मान्छे घुमाउने, ठाउँका बारेमा बताउने,’ विष्णु मल्ल भन्छिन्, ‘एकमहिने तालिम लिएँ, त्यसमा फिल्ड वर्क पनि थियो । पछि थ्री सिस्टर्सकै लागि काम गर्न थालें ।’ त्यसबेला गाइडको काममा महिला नगण्य थिए । विष्णु भन्छिन्, ‘टुरिस्ट थरीथरीका आउँछन् । महिलाले महिला गाइड नै खोज्दा हामीले काम पाउन थाल्यौं ।’ पाहुना टोलीको मनोविज्ञान बुझ्दै जाँदा पेसालाई निरन्तरता दिन सजिलो भएको उनले बताइन् । ‘हेर्दा–सुन्दा गाइडको काम सजिलै हो तर अंग्रेजी जान्नुपर्छ । पुगेका ठाउँबारे बताउन सक्नुपर्छ,’ उनी भन्छिन्, ‘इमर्जेन्सीका अवस्थामा के गर्ने भनेर छिटो निर्णय लिन सक्नुपर्छ । समय ख्याल गरेर पङ्चुअल हुनैपर्छ ।’ गाइडले अनुशासित, सभ्य र नम्र भए मात्रै काम पाइरहने उनले बताइन् ।

‘एकपटक बिरामी परेपछि मैले बिस्तारै हिँड्ने काम कम गरेँ । अहिले दिदीलाई सघाउँछु । म आर्ट अफ लिभिङकी ट्रेनर भएकी छु ।’ आफू हिँडेको बाटोमा दिदीलाई बोलाएर ल्याएपछि पथप्रदर्शकको काम अझ दिगो रूपमा अघि बढेको उनले बताइन् । उनकी दिदी अर्थात् हीरा मल्ल । पोखरामा अन्नपूर्ण चक्रीय पदमार्ग, मनास्लु र अन्नपूर्ण आधार शिविरको पदयात्रामा जाने पर्यटक धेरै आइपुग्छन् । काठमाडौं टेकेपछि मुग्लिनबाट डुम्रे भएर लमजुङको बेंसीसहर हुँदै मनाङ पुग्ने पदयात्री पर्यटक थोराङ्ला पास गरेर मुक्तिनाथ झर्छन् । त्यसपछि जोमसोम, बेनी र पर्वत हुँदै पोखरा आएर थकाइ मार्छन् । अन्नपूर्ण आधार शिविरको यात्रामा जानेहरू पोखरा भएर नयाँपुल, वीरेठाँटी हुँदै घान्द्रुक हेर्दै उकालो लाग्छन् । फर्किंदा पोखराकै बास हुन्छ ।

स्याङ्जाको पुतलीबजार–८ बाहाकोटका मल्लका ५ सन्तानमध्येकी जेठी छोरी हुन् हीरा । एसएलसी दिएर घर बसेलगत्तै उनको विवाह भयो । माइतीबाट डेढ घण्टा दूरीको गाउँ पुगिन् । दुई सन्तान जन्मिए । कामको खोजीमा भौंतारिएर श्रीमान् पोखरा झरेका थिए । छोरी जन्मिएपछि घर आउन छाडे । यदाकदा आए पनि झगडा हुन थाल्यो । ट्याक्सी चलाउने काम गरिरहेका उनले डेरामा कान्छी भित्र्याएपछि घर आउने बाटो बन्द भयो । तर, घर चलाउनै गाह्रो पर्‍यो । दूधमुखे छोरी निकै बिरामी परिन् । उपचार गराउन हीरा पोखरा आइपुगिन् । उनको घरबार बिग्रिएको देखेर बैनी विष्णुले सम्हालिन् । दिदीलाई आफू जसरी नै ‘थ्री सिस्टर्स’ मा तालिम दिलाउन पुर्‍याइन् । ‘दिदीको बानी मजस्तो हक्की पाराले प्रस्ट बोल्ने थिएन । मलाई यसले कसरी काम गर्लीजस्तो लागेको थियो,’ विष्णु भन्छिन्, ‘तर, आज दिदीले महिला ट्रेकिङ गाइडमा आफ्नो नाम बनाएकी छे । म दिदीको सहयोगी भएकी छु ।’

हीराका छोरा यतिबेला ११ कक्षा र छोरी ५ कक्षामा पढ्छन् । टुरिस्ट गाइड बनेकी आमाले घर धानेकी छन् । महिनामा मुस्किलले एक साता घर बस्न पाउने रुटिन हुने गरेको छ । ‘म चरा पनि चिनाउन सक्ने भएकीले मैले घुमाउने टुरिस्टहरू बर्ड वाचर पनि धेरै हुन्छन्,’ हीरा भन्छिन्, ‘मलाई आइपरेका केही पर्यटकको रुचिका कारण चरा चिन्न सजिलो भयो । पोखरामा टुर गाइडलाई चरा चिनाउने तालिमले पनि सघायो ।’ मल्ल दिदीबहिनीले यतिबेला आफ्नै ट्रेकिङ एजेन्सी चलाएका छन् । ‘एक दिन एउटा टिमलाई मैले बताइरहेको एउटा क्यानडेली जोडीलाई मन परेछ,’ उनी भन्छिन्, ‘पोखरा फर्किएपछि उनीहरूले मलाई सम्पर्क गरे । पछि उनीहरूले नै छुट्टै एजेन्सी चलाउन मद्दत गरे ।’ बाटामा भेटिएका ब्रुस र थेरेसले दोस्रो पटक नेपाल आउँदा हीरालाई नै आफ्नो पथप्रदर्शक बनाएपछि उनीहरूको चिनजान बढेको थियो । क्यानडेली दम्पतीले क्यानडा घुमाउन लगे । थेरेसले ‘मल्ल सिस्टर्स’ का लागि वेबसाइट पनि बनाइदिएपछि छुट्टै आफ्नै काम गर्न बाटो खुल्यो ।

‘अहिले हामीलाई वेबसाइटमै सम्पर्क गरेर टुरिस्टहरू जान चाहेको ठाउँ र मिति बताउँछन्,’ हीरा भन्छिन्, ‘हामी आफ्नो समय त्यसैअनुसार म्यानेज गर्छौं । कामले खाली बस्नुपरेको छैन ।’ पोखरा आइपुग्ने पर्यटकलाई घुमाउन गण्डकी र धौलागिरीका सबैजसो पर्यटकीय पदमार्ग छिचोलेकी हीराले ५ हजार ४ सय १६ मिटर उचाइको थोराङ्ला पास मात्रै १६ पटक गइसकेको बताइन् । उनी लाङटाङ, अन्नपूर्ण र सगरमाथा आधा शिविरसम्म पनि पाहुना लिएर पुगेकी छन् । ‘परिवार, केटाकेटीसहित र वृद्धवृद्धाले सकभर महिला गाइड नै खोज्ने भएकाले हामीलाई सजिलो छ,’ उनी भन्छिन्, ‘एक पटक घुमाउन लगेको टोलीका टुरिस्ट गाइडको व्यवहारले प्रभावित भएभने उनीहरूले चिनेजानेका जो पठाए पनि फलानोलाई गाइड लानु भनेका हुन्छन्, सम्पर्क त्यसरी बढ्ने रहेछ ।’

ि‘१० वर्ष भयो हीरा बहिनीलाई मैले यो ट्रेकिङको फिल्डमा देखेको, अहिलेसम्म कुनै कम्प्लेन छैन,’ ट्रेकिङ एजेन्सिज एसोसिएसन (टान) पश्चिमाञ्चलका सचिव जीवन सापकोटा भन्छन्, ‘घर छाडेर हप्तौंसम्म हाई अल्टिट्युडमा पुग्नु र अप्ठ्यारा अवस्थामा पनि पर्यटकलाई असुविधा हुन नदिन ध्यान पुर्‍याउनु जो कसैका लागि सजिलो काम हुँदै होइन ।’ आफ्नो अनुभवमा महिला गाइडबारे पर्यटकका नगन्य गुनासा आउने उनले बताए । ‘अहिले पोखरामा सक्रिय महिला गाइड करिब ७० जना हाराहारी छन्, महिलाले मात्रै चलाएका करिब तीनवटा ट्रेकिङ एजेन्सी छन्,’ उनी भन्छन्, ‘जहाँसँगै गएका जेन्स गाइडले अनावश्यक खर्च बढायो, रक्सी खायो, हल्ला गर्‍यो आदि भन्ने टुरिस्टका गुनासा हुन्छन्, त्यही गाइड लेडिज भए त्यस्ता गुनासा सुनिँदैनन् ।’ महिलाहरू काममा बढी ध्यान दिने, अध्ययनशील र व्यवहारमा फरासिला भएको पर्यटकले बताउने गरेको उनले सुनाए ।

टानले पदमार्गमा जाने पर्यटकसँगै गाइडको पनि विवरण राख्ने गरेको छ । गाइड हुने योग्यतामा शारीरिक र मानसिक रूपमा स्वस्थ र एसएलसीसम्म पढेको भन्ने प्रहरीको भर्त्तीका लागि निर्धारित गरिएभन्दा धेरै फरक छैन, जसलाई महिला वा पुरुष जो भए पनि समान रूपले लागू हुन्छ । पुरुषका तुलनामा आधाभन्दा पनि कम संख्यामा रहेका महिला गाइडले निरन्तर काम पाइरहेको विवरणमा छन् । पर्यटन बोर्डका म्यानेजर सूर्य थपलियाका अनुसार पोखरालाई नै मुख्य थलो बनाएर गण्डकी–धौलागिरीका पदमार्ग घुम्न आउने पर्यटक वार्षिक सरदर १ लाख ७० हजार हाराहारी हुन्छन् । ‘त्यसमा महिला संख्या करिब ४० प्रतिशत रहन्छन्,’ उनी भन्छन्, ‘सहजीकरण र व्यवहारका हिसाबले महिला गाइडबारे प्रभावित भएका पर्यटक भेटिन्छन् ।’

अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्र आयोजना (एक्याप) का अनुसार सन् २०१८ मा पदमार्गै पदमार्ग रहेको अन्नपूर्ण क्षेत्रमा १ लाख ८० हजार ९३ जना पर्यटक आए । सन् २०१८ को अक्टुबरबाट नेपाली पर्यटकको पनि तथ्यांक राख्न थालिएको छ । अन्तिम तीन महिनामा १ हजार १ सय ३७ नेपाली आएको तथ्यांक छ । ‘तुलनात्मक रूपमा महिला गाइडप्रति ढुक्क हुने भएकाले पनि टुरिस्टमा राम्रो प्रभाव परेको हुनुपर्छ,’ एक्यापका सञ्चार अधिकृत ऋषि बराल भन्छन्, ‘हाम्रो टुरिज्म सेक्टरमा महिला–पुरुष भनेर काममा विभेद छैन । तर, पछिल्लो समय जति पनि महिलाहरू काममा अगाडि आउनुभएको छ, सबैले उहाँहरूलाई हौसला नै दिएको अवस्था छ ।’