कुमारीघर टेकोको भरमा

बुझ्न पुरातत्त्व विभाग धाए । सोधखोज गरे । ‘दाहालले दुई करोड रुपैयाँ पर्‍यो भनेका थिए,’ गौतम

भन्छन्, ‘अनि बुझ्न गएँ । केको पर्नु ? एक पैसा रहेनछ ।’

तीन वर्ष बित्यो कुमारीघरमा भुइँचालोले क्षति पुर्‍याएको । जीवित देवी कुमारी बस्ने यो घर अझै टेकोकै भरमा छ । कसले बनाउने भनेर अझै टुंगो लागेको छैन । ‘महानगरले बनाउने भनेर आश्वासन दिएको छ,’ शाक्य भन्छन्, ‘तर बनाउने कुनै सुरसारै छैन ।’

हामीलाई पनि निर्माणको जिम्मेवारी चाहियो भनेर गुठी संस्थानले कुमारीघर बनाउन माग गर्‍यो । उसले बनाउने जिम्मेवारी पनि पाएको थियो । तर स्रोत छैन भन्दै गुठी संस्थानले यसको निर्माण गर्न सकेको छैन ।

काठमाडौं महानगरका मेयर विद्यासुन्दर शाक्यले हामी बनाउँछौं भन्दै सार्वजनिक अभिव्यक्ति दिए पनि यसको जीर्णाेद्धार प्रक्रिया अघि बढाएका छैनन् । ‘अब कुमारीघर पनि हामी बनाउँछौं,’ मेयर शाक्यले भने, ‘हामीले सानातिना सम्पदा थुप्रै बनाइसकेका छौं । ठूला सम्पदा नबनेकाले मात्रै सम्पदामा काम नभएको जस्तो देखिएको हो ।’

गुठी संस्थानका प्रमुख प्रशासक नारायण चौधरीका अनुसार गुठी संस्थानको स्वामित्वमा कुमारीघर, साँखुको वज्रयोगिनी, रणमुक्तेश्वर मन्दिर, कालमोचन मन्दिर बाहिरको सत्तललगायत आफूले बनाउन संस्थानले माग गरेको थियो ।

जीवित देवी कुमारीको रथयात्रा वर्षमा १३ पटक गरिन्छ । इन्द्रजात्रामा चार पटक बाहिर निकालिन्छ । मत्स्येन्द्रनाथको रथ लगनमा पुगेपछि एक पटक कुमारी जात्रा हुन्छ । बडादसैं, चैतेदसंै, पचली भैरवको जात्रा, घोडेजात्रा, गाईजात्राको भोलिपल्ट, चाँगुनारायण, हनुमानढोका ल्याउने बेला २ पटक कुमारीलाई बाहिर निकालिन्छ ।

कुमारीको दर्शन गर्न दिनहुँ भक्तजन जाने गर्छन् । कुमारीको जीवनशैली रुटिनमा चलेको हुन्छ । बिहान ७ बजे जागा हुन्छ । त्यसपछि नास्ता हुन्छ । ९:३० मा नित्य पूजाको समय हुन्छ । ९ बजेदेखि १२ बजेसम्म भक्तजनलाई दर्शन र पूजा गर्ने समय छुट्याइएको छ । १२ देखि ४ बजेसम्म पढ्ने समय हो । उनलाई पढाउन शिक्षक कुमारीघरमै आउँछन् । ४ बजेदेखि भक्तजनलाई दर्शन गर्न खुला हुन्छ । भक्तजनलाई दर्शन दिन कुमारी आसनमा बस्छिन् ।

भक्तजनले पूजाका सामान ल्याएका हुन्छन् । कुमारीको हातबाट टीका थाप्छन् । आशीर्वाद लिन्छन् । कुमारीको ८ बजे सुकला हुन्छ । ‘बिरामी भएका, कुमारीका दोष लागेका र उपचार गर्दा पनि निको नभएका व्यक्ति कुमारीको दर्शन गर्न आउँछन्,’ शाक्य भन्छन् ।

कुमारीघरको रेखदेख गौतम परिवारले पुस्तौंदेखि गर्दै आएको छ । उनको हेरचाहमा ७ जना छन् । हेरचाह, लालनपालनमा २४ घन्टा जुटेका हुन्छन् । हेरचाह गर्ने छोरी मान्छे हुन्छन् । हेरचाह गर्ने पनि एकै परिवारका हुन्छन् । हेरचाह गर्ने मुख्य जिम्मेवारी ज्ञानदेवी शाक्यको छ । जीवनभर उनले हेरचाह गर्छिन् । उनको सेखापछि उनको जेठी बुहारी वा जेठी छोरीले हेरचाह गर्नुपर्ने परम्परा छ ।

कुमारी राख्ने घर मल्लकालका अन्तिम राजा जयप्रकाश मल्लले बनाएका हुन् । कुमारीको चलन कहिलेदेखि चल्यो भन्ने यकिन छैन । कुमारी छान्ने प्राचीन परम्परा भए पनि छानिएका कुमारी आफ्नै घरमा बस्थे । जयप्रकाश मल्लले घर बनाएपछि यहाँ राख्न थालियो । जयप्रकाश वि.सं. १७९२ मा कान्तिपुरको राजगद्दीमा बसेका थिए । यिनलाई वीर अभागी राजाको नामले इतिहासमा चर्चा गरिन्छ ।

जयप्रकाश मल्ल राजगद्दीमा बसेकै बेलादेखि कान्तिपुरमा गुटबन्दी र विवाद सुरु भएको मानिन्छ । कान्तिपुरमा विवाद भएको मौका पारेर गोरखाली राजा पृथ्वीनारायण शाहले भक्तपुरको सहयोग लिएर चाँगु, साँखु, महादेव पोखरी, दोलखाको नाल्दुमलगायत आफ्नो कब्जामा लिएका थिए ।

जयप्रकाश मल्लकै पालामा कुमारीघरमा तलेजुको प्राणप्रतिष्ठा गरेको संस्कृतिविद् यज्ञमानपति वज्राचार्य बताउँछन् । ‘बौद्ध विधिअनुसार अधिवासन गरियो । हिन्दु दर्शनअनुसार विभिन्न देवीको आह्वान गरियो । शाक्त धर्मको पशुपतिनाथदेखि अन्य देवता भेला गराइयो । स्वयम्भू, हारती, विजेश्वरी पनि भेला गराइयो,’ वज्राचार्य भन्छन्, ‘जयप्रकाश आफैं उपस्थित भए । कसरी प्राणप्रतिष्ठा गरिएको थियो भन्ने कागजात मसँग अझै सुरक्षित छ ।’

कुमारीघरमा बौद्ध दर्शन र शाक्त दर्शन प्रभाव परेको छ । यहाँ पूजा पनि हिन्दुका तर्फबाट र बुद्धिस्टको तर्फबाट हुन्छ । हिन्दुको तर्फबाट तलेजु भवानीको पुजारीले पूजा गर्छन् । बौद्धमार्गीका तर्फबाट वज्राचार्यले पूजा गर्छन् ।