गाउँ-गाउँमा चरेस खेती
देउलेक (बझाङ) — बझाङ देउलेकका १४ वषर्ीय चेतले बिँडीमा चरेस भरेर खान थालेको डेढ वर्ष भयो ।
स्थानीय विद्यालयमा कक्षा ८ मा पढ्ने उनको ४ जनाको समूह नै छ । चेतजस्ता किशोरका आ-आफ्ना समूह छन् । जुन समूहमा उनी अभिभावकबाट लुकेर यो नशा लिने गर्छन् । चेतको कथा सिनेमाजस्तै छ । अभिभावकले चरेस माड्न लगाउने र स्थानीय पसलमा बिक्री गर्न पठाउने गरेको त ९ वर्षकै उमेरबाट हो । 'माड्दामाड्दै अनि बेच्दाबेच्दै कौतूहलताले बिंडीमा चरेस पिउन थालेँ,' लजाउँदै उन्ाले भने, 'मजस्ता त कति भेट्टिन्छन् कति ।'
कालिका प्राथमिक विद्यालय भातेखोलामा कक्षा ५ मा पढ्ने मनोज कठायत १० वर्षका भए । उनी चरेस बनाउन सिपालु छन् । उनकै उमेरका अरू धेरै बालक पनि स्कुल छाडेर चरेस बनाउन आउँछन् । 'मजस्ता सयौं बालबालिका चरेस बनाउने पेसामा छन्,' उनले भने । 'विद्यालयमा हाजिर लगाएपछि चरेस बनाउन जान्छौं,' उन्ाले भने, 'दिनको ३ देखि ५ सयसम्म कमाइ हुन्छ ।' मनोज आफू पनि चरेस पिउने गर्छन् । 'बुबा-आमाले नै चरेस बनाउने काम सिकाएका हुन्,' उन्ाले भने । बनाउँदा बनाउँदै आफूले चरेस पिउने गरेको उनले बताए ।
चेत र मनोज प्रतिनिधिमात्र हुन् । उनीजस्ता किशोरदेखि कैलाश गाविसका ८० वषर्ीय शेरबहादुरसम्मले चरेसको उत्पादनसँगै बिक्री गर्छन् र आफ्नो उमेर समूहसँग बसेर निर्धक्क चरेस पिउँछन् । ०३२ सम्म उत्पादन र बिक्रीवितरण गर्न पाइने चरेस प्रतिबन्ध लागेको ४२ वर्षभित्रै सुदूर पहाडका गाउँदेखि कैलाली कञ्चनपुरसम्म आफ्नो साम्राज्य फैलाउन सफल भएको छ । सुदूर पहाडका प्रायः हरेक समाज र वर्गमा चरेस सुरक्षित नशाका रूपमा नयाँ पुस्ता बर्बाद हुने गरी फैलन थालेको छ ।
चरेस निर्यात हुने प्रमुख जिल्लामा बझाङ पहिलो नम्बरमा आउँछ । जिल्लामा गाँजा खेती गर्नु धान, मकै खेतीजत्तिकै हो । चरेस बिक्रीवितरण तथा व्यापार गर्नु दूधको खुवा बेच्नुजत्तिकै हो । स्याडीका स्थानीय दलबहादुर कामी भन्छन्, 'जिल्लामा गाँजा खेती नगर्ने किसान र चरेसको सुर्को नलगाउने युवा भेट्टाउनै मुस्किल छ ।'
'स्थानीय भाषामा चरेसलाई 'अत्तर' भन्ने गरिएको छ,' उनले भने, 'गाउँ-गाउँका साना-ठूला पसल र चिया पसलमा मात्र नभएर सदरमुकाम चैनपुर र आसपासका पसल र होटलमा समेत चरेस सजिलै किन्न पाइन्छ ।' यी पसलमा ५ रुपैयाँदेखि १० रुपैयाँ प्रतिडोज (एकपटक चुरोटमा मिसाएर खानका लागि बनाइएको टुक्रा) को चरेस पाइन्छ । चरेस ग्राहकमा २० वर्षमुनिका युवा र किशोर बढी छन् ।
चैनपुरका एक व्यवसायीले भने, 'चरेस जति प्लस टु पढ्नेले सिध्याउँछन्, तिनलाई पुर्याउनै सकिएको छैन । ठूला मान्छेले पनि लिन्छन् ।' सत्यवादी उच्च मावि भोजपुर नजिकै रहेको लालटिन बजारमा चिया तथा खुद्रा पसल गर्ने उनी भन्छन्, 'बजारमा दिनको २० हजारसम्मको चरेस बिक्री हुन्छ ।' पसलमा खुला रूपमा चरेस किन्न पाइने यो बजारसँग जोडिएको सत्यवादी उच्च मावि र जयपृथ्वी क्याम्पसमा पढ्ने ५ हजार बढी विद्यार्थीबीच यो नशाले ठूलो प्रभाव पारेको छ । सदरमुकाम चैनपुरका सहायक बजार सिमखेत, बसपार्क, डुङ्ग्री, भिडमनी, दम्धुर आदिमा सयभन्दा बढी होटल र पसल छन् । जहाँ गाँजा र चरेस चिया र चुरोट किनेजस्तै किन्न सकिन्छ ।
जिल्लाका ४७ गाविसमध्ये ३० गाविसमा गाँजा खेती हुन्छ । एक अध्ययनअनुसार जिल्लाका ३५ प्रतिशत युवामा चरेसको लत छ । जसमा माध्यमिक तह र क्याम्पस जाने विद्यार्थीको संख्या अधिक छ । जिल्लामा यसबारे कुनै निकायसँग आधिकारिक तथ्यांक छैन ।
युवा तथा किशोरकिशोरीको क्षेत्रमा काम गरिरहेको संयुक्त राष्ट्रसंघीय जनसंख्या कार्यक्रम यूएनएफपीएले गरेको सर्भेमा जिल्ला पूरै चरेसमय भएको उल्लेख छ । कार्यक्रमका एक अधिकृत भन्छन्, 'चरेस उत्पादन नहुने गाउँ र घर नै बाँकी छैन । स्थानीय नारायण माविका शिक्षक प्रकास खड्का जिल्लामा चरेस परम्परागत व्यापार भएको बताउँछन् । 'अभिभावक, विद्यार्थी, शिक्षक, नेता, कर्मचारीदेखि माननीय र मन्त्री भएकासम्म अधिकांशका खेतमा चरेस खेती हुन्छ,' उनले भने, 'प्रतिबन्ध नहुँदासम्म बझाङबाट बर्सेनि लाखौंको चरेस निर्यात हुन्थ्यो, प्रतिबन्ध लागेको ४० वर्षपछि चरेस निर्यात करोडौंमा पुगेको छ ।'
धान र गहुँजस्तै खेती हुने चरेस बझाङबाट प्रतिवर्ष ७ सय क्विन्टलभन्दा बढी निर्यात हुने गरेको व्यवसायी बताउँछन् । 'जिल्लामा मात्रै ५० क्विन्टलजति चरेस खपत हुन्छ,' स्थानीय देवबहादुर खड्का भन्छन्, 'अरू सबै ग्रेड छुट्याएर बैतडी हुँदै डडेलधुराको जोगबुढामा भण्डारण भई भारत निकासी हुन्छ ।' एक किलो चरेस बझाङदेखि डडेलधुराको जोगबुढासम्म बोकेर ढुवानी गरेको ५ सय शुल्क लाग्ने गरेको छ । जोगबुढादेखि महाकालीपारि हुँदै चरेस भारतको दिल्लीसम्म पुग्ने गरेको छ । 'गाउँबाटै चरेस उठाउनेले १५ हजार प्रतिकिलो तिर्नुपर्छ भने डडेलधुराको जोगबुढा पुगेपछि २५ हजार प्रतिकिलोमा चरेस हुन्छ,' व्यवसायमा संलग्न कर्मवीर थापाले भने । जिल्लाका सुर्मा, दौलीचौर, काडा, मेलबिसौना, दातोला, रिलु, कैलाश, गडराय, बाझ, भामचौर, दहबगर, लेकगाउँ, सैनपसेला, चैनपुर, रिठापाटा, सुनिकोटलगायत ३० भन्दा बढी गाविसको करिब ५५ सय हेक्टर क्षेत्रफलमा चरेस खेती गरिन्छ ।
कसरी बन्छ ?
'खेतमा लगाइएको गाँजा पाकेपछि धान, गहुँ काटेझैं काटिन्छ', कैलाश गाविसका ६३ वषर्ीय धर्मबहादुर खड्का भन्छन्, 'पहिले हातले माडेर ए ग्रेडको चरेस निकालिन्छ । बि ग्रेडको चरेस ढुंगामा चुटेर निकालिन्छ । बाँकी रहेको ढिकीमा कुटेर चरेस निकालिन्छ ।' खड्काका अनुसार स्थानीय बजारमा पुडिया बनाएर बेचिने चरेस सी ग्रेडको हो । एक नम्बर र दुई नम्बरको चरेस सिधा कैलाली कञ्चनपुर जाने गरेको उन्ाले बताए ।
बझाङबाट समूह बनाएर भरिया र हतियारधारी सुरक्षासहित चरेस बैतडी र डोटी सिमानाको बाटो हुँदै निर्यात हुने गर्छ । चरेसको सिजनमा शिक्षकदेखि कर्मचारीसम्मको ठूलो लगानी हुने गरेको छ । 'गाउँकै ठेक्का हुन्छ', ज्ञानु नामका एकजना चरेस व्यवसायीले भने, 'प्रहरीको लाइन मिलेपछि मात्र चरेस तराईतिर ढुवानी हुन्छ ।'
प्रहरी भने जिल्लामा चरेस व्यवसाय र खेती हुने गरेको स्वीकार गर्दैन । बझाङका प्रहरी नायब उपरीक्षक जयराम सापकोटा प्रहरीले कडाइसाथ नियन्त्रण गरेको प्रतिक्रिया दिन्छन् । 'जानकारीमा आएसम्म कडाइ गरिएको छ', उनले
भने । आफू जिल्लामा आएपछि १७ जनाभन्दा बढी पक्राउ गरिएको उन्ाले बताए । 'पक्रिएका र कारबाही भएका थुप्रै छन्', उन्ाले भने, 'बझाङ मात्र नभई यहाँबाट लुकिछिपी लैजानेहरू डडेलधुरा, बैतडी, कैलाली र कञ्चनपुरमा समेत पक्राउ पर्दै आएका छन् ।' व्यवसायीहरू भने प्रहरीले लाइन नदिँदासम्म ढुवानी नहुने भएकाले अहिलेसम्म नाम मात्रका मान्छे पक्राउ परेको बताउँछन् ।
प्रकाशित : चैत्र १७, २०७० १०:२०
कालिका प्राथमिक विद्यालय भातेखोलामा कक्षा ५ मा पढ्ने मनोज कठायत १० वर्षका भए । उनी चरेस बनाउन सिपालु छन् । उनकै उमेरका अरू धेरै बालक पनि स्कुल छाडेर चरेस बनाउन आउँछन् । 'मजस्ता सयौं बालबालिका चरेस बनाउने पेसामा छन्,' उनले भने । 'विद्यालयमा हाजिर लगाएपछि चरेस बनाउन जान्छौं,' उन्ाले भने, 'दिनको ३ देखि ५ सयसम्म कमाइ हुन्छ ।' मनोज आफू पनि चरेस पिउने गर्छन् । 'बुबा-आमाले नै चरेस बनाउने काम सिकाएका हुन्,' उन्ाले भने । बनाउँदा बनाउँदै आफूले चरेस पिउने गरेको उनले बताए ।
चेत र मनोज प्रतिनिधिमात्र हुन् । उनीजस्ता किशोरदेखि कैलाश गाविसका ८० वषर्ीय शेरबहादुरसम्मले चरेसको उत्पादनसँगै बिक्री गर्छन् र आफ्नो उमेर समूहसँग बसेर निर्धक्क चरेस पिउँछन् । ०३२ सम्म उत्पादन र बिक्रीवितरण गर्न पाइने चरेस प्रतिबन्ध लागेको ४२ वर्षभित्रै सुदूर पहाडका गाउँदेखि कैलाली कञ्चनपुरसम्म आफ्नो साम्राज्य फैलाउन सफल भएको छ । सुदूर पहाडका प्रायः हरेक समाज र वर्गमा चरेस सुरक्षित नशाका रूपमा नयाँ पुस्ता बर्बाद हुने गरी फैलन थालेको छ ।
चरेस निर्यात हुने प्रमुख जिल्लामा बझाङ पहिलो नम्बरमा आउँछ । जिल्लामा गाँजा खेती गर्नु धान, मकै खेतीजत्तिकै हो । चरेस बिक्रीवितरण तथा व्यापार गर्नु दूधको खुवा बेच्नुजत्तिकै हो । स्याडीका स्थानीय दलबहादुर कामी भन्छन्, 'जिल्लामा गाँजा खेती नगर्ने किसान र चरेसको सुर्को नलगाउने युवा भेट्टाउनै मुस्किल छ ।'
'स्थानीय भाषामा चरेसलाई 'अत्तर' भन्ने गरिएको छ,' उनले भने, 'गाउँ-गाउँका साना-ठूला पसल र चिया पसलमा मात्र नभएर सदरमुकाम चैनपुर र आसपासका पसल र होटलमा समेत चरेस सजिलै किन्न पाइन्छ ।' यी पसलमा ५ रुपैयाँदेखि १० रुपैयाँ प्रतिडोज (एकपटक चुरोटमा मिसाएर खानका लागि बनाइएको टुक्रा) को चरेस पाइन्छ । चरेस ग्राहकमा २० वर्षमुनिका युवा र किशोर बढी छन् ।
चैनपुरका एक व्यवसायीले भने, 'चरेस जति प्लस टु पढ्नेले सिध्याउँछन्, तिनलाई पुर्याउनै सकिएको छैन । ठूला मान्छेले पनि लिन्छन् ।' सत्यवादी उच्च मावि भोजपुर नजिकै रहेको लालटिन बजारमा चिया तथा खुद्रा पसल गर्ने उनी भन्छन्, 'बजारमा दिनको २० हजारसम्मको चरेस बिक्री हुन्छ ।' पसलमा खुला रूपमा चरेस किन्न पाइने यो बजारसँग जोडिएको सत्यवादी उच्च मावि र जयपृथ्वी क्याम्पसमा पढ्ने ५ हजार बढी विद्यार्थीबीच यो नशाले ठूलो प्रभाव पारेको छ । सदरमुकाम चैनपुरका सहायक बजार सिमखेत, बसपार्क, डुङ्ग्री, भिडमनी, दम्धुर आदिमा सयभन्दा बढी होटल र पसल छन् । जहाँ गाँजा र चरेस चिया र चुरोट किनेजस्तै किन्न सकिन्छ ।
जिल्लाका ४७ गाविसमध्ये ३० गाविसमा गाँजा खेती हुन्छ । एक अध्ययनअनुसार जिल्लाका ३५ प्रतिशत युवामा चरेसको लत छ । जसमा माध्यमिक तह र क्याम्पस जाने विद्यार्थीको संख्या अधिक छ । जिल्लामा यसबारे कुनै निकायसँग आधिकारिक तथ्यांक छैन ।
युवा तथा किशोरकिशोरीको क्षेत्रमा काम गरिरहेको संयुक्त राष्ट्रसंघीय जनसंख्या कार्यक्रम यूएनएफपीएले गरेको सर्भेमा जिल्ला पूरै चरेसमय भएको उल्लेख छ । कार्यक्रमका एक अधिकृत भन्छन्, 'चरेस उत्पादन नहुने गाउँ र घर नै बाँकी छैन । स्थानीय नारायण माविका शिक्षक प्रकास खड्का जिल्लामा चरेस परम्परागत व्यापार भएको बताउँछन् । 'अभिभावक, विद्यार्थी, शिक्षक, नेता, कर्मचारीदेखि माननीय र मन्त्री भएकासम्म अधिकांशका खेतमा चरेस खेती हुन्छ,' उनले भने, 'प्रतिबन्ध नहुँदासम्म बझाङबाट बर्सेनि लाखौंको चरेस निर्यात हुन्थ्यो, प्रतिबन्ध लागेको ४० वर्षपछि चरेस निर्यात करोडौंमा पुगेको छ ।'
धान र गहुँजस्तै खेती हुने चरेस बझाङबाट प्रतिवर्ष ७ सय क्विन्टलभन्दा बढी निर्यात हुने गरेको व्यवसायी बताउँछन् । 'जिल्लामा मात्रै ५० क्विन्टलजति चरेस खपत हुन्छ,' स्थानीय देवबहादुर खड्का भन्छन्, 'अरू सबै ग्रेड छुट्याएर बैतडी हुँदै डडेलधुराको जोगबुढामा भण्डारण भई भारत निकासी हुन्छ ।' एक किलो चरेस बझाङदेखि डडेलधुराको जोगबुढासम्म बोकेर ढुवानी गरेको ५ सय शुल्क लाग्ने गरेको छ । जोगबुढादेखि महाकालीपारि हुँदै चरेस भारतको दिल्लीसम्म पुग्ने गरेको छ । 'गाउँबाटै चरेस उठाउनेले १५ हजार प्रतिकिलो तिर्नुपर्छ भने डडेलधुराको जोगबुढा पुगेपछि २५ हजार प्रतिकिलोमा चरेस हुन्छ,' व्यवसायमा संलग्न कर्मवीर थापाले भने । जिल्लाका सुर्मा, दौलीचौर, काडा, मेलबिसौना, दातोला, रिलु, कैलाश, गडराय, बाझ, भामचौर, दहबगर, लेकगाउँ, सैनपसेला, चैनपुर, रिठापाटा, सुनिकोटलगायत ३० भन्दा बढी गाविसको करिब ५५ सय हेक्टर क्षेत्रफलमा चरेस खेती गरिन्छ ।
कसरी बन्छ ?
'खेतमा लगाइएको गाँजा पाकेपछि धान, गहुँ काटेझैं काटिन्छ', कैलाश गाविसका ६३ वषर्ीय धर्मबहादुर खड्का भन्छन्, 'पहिले हातले माडेर ए ग्रेडको चरेस निकालिन्छ । बि ग्रेडको चरेस ढुंगामा चुटेर निकालिन्छ । बाँकी रहेको ढिकीमा कुटेर चरेस निकालिन्छ ।' खड्काका अनुसार स्थानीय बजारमा पुडिया बनाएर बेचिने चरेस सी ग्रेडको हो । एक नम्बर र दुई नम्बरको चरेस सिधा कैलाली कञ्चनपुर जाने गरेको उन्ाले बताए ।
बझाङबाट समूह बनाएर भरिया र हतियारधारी सुरक्षासहित चरेस बैतडी र डोटी सिमानाको बाटो हुँदै निर्यात हुने गर्छ । चरेसको सिजनमा शिक्षकदेखि कर्मचारीसम्मको ठूलो लगानी हुने गरेको छ । 'गाउँकै ठेक्का हुन्छ', ज्ञानु नामका एकजना चरेस व्यवसायीले भने, 'प्रहरीको लाइन मिलेपछि मात्र चरेस तराईतिर ढुवानी हुन्छ ।'
प्रहरी भने जिल्लामा चरेस व्यवसाय र खेती हुने गरेको स्वीकार गर्दैन । बझाङका प्रहरी नायब उपरीक्षक जयराम सापकोटा प्रहरीले कडाइसाथ नियन्त्रण गरेको प्रतिक्रिया दिन्छन् । 'जानकारीमा आएसम्म कडाइ गरिएको छ', उनले
भने । आफू जिल्लामा आएपछि १७ जनाभन्दा बढी पक्राउ गरिएको उन्ाले बताए । 'पक्रिएका र कारबाही भएका थुप्रै छन्', उन्ाले भने, 'बझाङ मात्र नभई यहाँबाट लुकिछिपी लैजानेहरू डडेलधुरा, बैतडी, कैलाली र कञ्चनपुरमा समेत पक्राउ पर्दै आएका छन् ।' व्यवसायीहरू भने प्रहरीले लाइन नदिँदासम्म ढुवानी नहुने भएकाले अहिलेसम्म नाम मात्रका मान्छे पक्राउ परेको बताउँछन् ।
प्रतिक्रिया
