पुनर्वासले गाउँमा न्यास्रो

भाषा, संस्कृति, रहनसहन मिलेसँगै उनीहरूको नेपाल बसाइ लम्बिँदै जाँदा साइनो सम्बन्ध जोडिनु, अर्मपर्म र पैंचोसम्म चलिरहेको अवस्थामा एकाएक उनीहरू अमेरिका, क्यानडा, अस्ट्रेलियासहित युरोपेली देशमा गएका हुन् ।

अस्थायी शिविरबाट तेस्रो मुलुक पुनर्वासमा गएसँगै शिविर रित्तो मात्र नभएर आसपासका बस्तीमा मेलापात र आउजाउसम्मको हिमचिमै टुटेको चुलाचुलीका हेमन्त राई बताउँछन् । ‘गाउँठाउँमा काम कुरामा त सहजै थियो,’ उनले भने, ‘हितैसीसमेत टुट्दा नरमाइलो लागेको छ,’ नजिकैको बेलडाँगी शिविरमा बस्नेसँग चुलाचुली, बाँझो, साकफारालगायत गाउँमा हिमचिम बाक्लो थियो ।

भुटानीको उपस्थितिपछि इलामका हरेक क्षेत्र प्रभावित थिए । कृषिदेखि उद्योग र शैक्षिक क्षेत्रमा पनि उनीहरूले लगाएको गुन धेरैको मानसपटलबाट हटेको छैन । क्षमताअनुसार उनीहरूले सबै काममा केही सस्तो पनि सघाएका थिए । यहाँको शैक्षिक योगदानमा उनीहरूको ठूलो योगदान छ । भित्री गाउँसम्म अंग्रेजी शिक्षा पुर्‍याउनमा उनीहरूको निकै मिहिनेत रहेको सन्दकपुर ४ माबुमा बोर्डिङ स्कुल चलाएका दीपेश गुरुङको भनाइ छ ।

‘उनीहरू हुँदा सामान्य ढंगले पनि बोर्डिङ चलाएर अंग्रेजी सिकाउन सकिने भएकाले सदरमुकामबाहिर पनि धेरै स्कुल खुले,’ उनले भने, ‘त्यतिबेला अंग्रेजी पढेका विद्यार्थी अहिले पनि राम्रै प्रगति गरिरहेका छन् ।’ कृषि क्षेत्रमा उनीहरूले पुर्‍याएको सहयोग चुलाचुलीकी तारादेवी राई कहिल्यै बिर्सन्नन् । वैदेशिक रोजगारीमा युवा विदेश जाने लर्को छुटदा पनि धेरै उब्जनी हुने क्षेत्रमा श्रमिकको अभाव टारेका थिए उनीहरूले । धान रोप्न, काट्नदेखि अलैंचीबारीसम्म उनीहरूको उपस्थिति सामान्य भइसकेको थियो । ‘उनीहरू आएर काम सघाउँदा कुनै खेतीपाती ढिलो हुँदैनथ्यो,’ उनले भनिन्, ‘तर अहिले आफूले काम गर्न नसक्दा बारी बाँझै हुने अवस्था छ ।’

उनीहरूको अनुपस्थितिले कृषि उपजको बजारीकरणमा पनि असर पारेको छ । हरेक गाउँमा फलफूलदेखि सागसब्जी र नगदेबाली संकलन गरी व्यवसाय गर्नेहरू पनि धेरै थिए । ‘उनीहरूबीचमै प्रतिस्पर्धा हुने भएकाले उत्पादन बिक्री नहुने चिन्ता नै थिएन,’ रोङको इरौंटारकी इन्द्रावती राईले भनिन् । उनीहरूले यहाँका चिया बगान र कारखानामा समेत सघाएका थिए ।

भुटानी शरणार्थी पुनर्वास क्रममा तेस्रो देश जाने क्रम करिब अन्तिम चरणमा पुगेको छ । शरणार्थी बस्दै आएका टिमाई, गोलधापलगायत शिविर जंगल र बगरमा परिणत हुँदै छन् । कतिसम्म भने हात्ती र जंगली जनावरबाट पनि सुरक्षित ठान्ने शिविर आसपासका बासिन्दा अचेल रात–साँझ हिँड्न पनि डराउँछन् ।

१९९१ मा भुटानमा ज्यादती भएको भन्दै नेपाल छिरेका भुटानीले स्वदेश फर्कन गरेका हरेक प्रयास असफल भए । सन् २००७ देखि उनीहरूलाई पुनर्वासका लागि समुद्रपार पुर्‍याउन थालिएको हो । अहिलेसम्म १ लाख बढी भुटानी तेस्रो देशमा पुनर्वासका लागि गइसकेका छन् ।