पुनर्निर्माण धमाधम

चार हिउँद र बर्खा टहरोमा कष्टपूर्वक बिताएका पीडित नयाँ घर निर्माण सकेर सर्न आतुर छन् । भूकम्प गएको ४४ महिना बित्दा केन्द्रविन्दु गोरखा जिल्लामा ४४ हजार ६ सय ७६ निजी आवासको निर्माण कार्य सकिएको छ । ६३ हजार ७ सय ७० लाभग्राही रहेकामा ५४ हजार २ सय ६० जनाको खातामा दोस्रो किस्ताको १ लाख ५० हजार निकासा भएको छ ।

आंशिक क्षति पुगेर प्रबलीकरण सूचीमा नाम समावेश भएका लाभग्राही ५ हजार २ सय ६ जना छन् । तीमध्ये ७ सय ६६ जनाले पहिलो किस्ताको ५० हजार बुझे पनि दोस्रो किस्ता पाएका छैनन् । प्रबलीकरण सूचीमा नाम समावेश भएका अधिकांश पीडित पूर्ण लाभग्राहीमै पर्नुपर्ने माग राख्दै पुनरावेदन गर्न तल्लीन छन् । चर्किएर नढलेको घरमा बस्न डर हुने पालुङटार नगरपालिका १० मिरकोटका पदमबहादुर बगालेले बताए ।

२०७२ वैशाख १२ को भूकम्पको केन्द्रविन्दु गोरखा बारपाक केन्द्रविन्दु बनाएर गएको ७.८ रेक्टर स्केलको भूकम्पमा परी गोरखाका ४ सय ७२ ले ज्यान गुमाए । एक हजार घाइते भए । अधिकांश सरकारी र निजी संरचनामा पूर्ण वा आशिंक रूपमा क्षति पुग्यो ।

भूकम्प त्रास मात्र होइन, अवसर पनि हो भन्दै पुनर्निर्माण सुरु भयो । भूकम्पपीडितको घाउमा मलमपट्टी लगाउन राष्ट्रिय–अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संघसंस्था प्रसस्तै आए । यसबीच भएका संघीय, प्रादेशिक र स्थानीय तह निर्वाचमा उम्मेदवारी दिएकाहरूले आफू विजयी भए भूकम्पपीडितको पक्षमा उल्लेखनीय काम गर्ने भन्दै चुनावी नारा बनाए तर पुनर्निर्माणले सोचेजस्तो गति लिन सकेको छैन ।

राष्ट्रिय पुनर्निर्माण प्राधिकरण जिल्ला आयोजना कार्यान्वयन इकाई (अनुदान व्यवस्थापन तथा स्थानीय पूर्वाधार) कार्यालयका प्रमुख रामशरण आचार्य निजी आवासका लागि किस्ता बुझेर समयमै काम सुरु नगर्ने लाभग्राहीको परिपाटीले समस्यामा परेको बताउँछन् । ‘लाभग्राही सूचीमा परेकामध्ये केहीले सम्झौता गर्नुभएकै छैन,’ उनले भने, ‘घरको आवश्यकता नभए पनि किस्ता लिने कतिपयले फिर्ता गर्न चाहनुभएको छैन ।’

प्राधिकरणले दिएको पुस १५ को समयसीमाभित्र १२ जना भूकम्पपीडितले पहिलो किस्ताको ५० हजार फिर्ता गरेका छन् । गण्डकी गाउँपालिका ३ का धनबहादुर श्रेष्ठले चितवनमा अर्को घर निर्माण गरिरहेको जानकारी दिँदै रकम फिर्ताको लागि निवेदन पेस गरे । सरकारले दिएको तीन लाखले नयाँ घर बनाउन नसकिने कारण देखाउँदै गोरखा नगरपालिका ६ की सन्तमाया श्रेष्ठले पहिलो किस्ताको ५० हजार फिर्ता गरिन् । ‘सरकारले दिएको तीन लाख अनुदानले घर बन्दैन, घर बनाउन नसकेकाले फिर्ता गरेको छु,’ उनले निवेदनमा खुलाएकी छन् ।

दोहोरो अनुदान लिनेलाई पनि फिर्ता गर्न भनिएको इकाई प्रमुख रामशरण आचार्यले बताए । ‘समयसीमा सकियो, किस्ता फिर्ता गर्ने समय थप हुन्छ/हुँदैन, निर्देशन आएको छैन । अहिले सम्पर्कमा रहेकाले फिर्ता गर्न चाहे फिर्ता हुन्छ,’ उनले भने, ‘अब प्राधिकरणबाट कुनै निर्देशन आउला । झूटा विवरण पेस गरी अनुदान लिएको पाइए सरकारी बाँकीसरह असुलउपर हुन्छ ।’

पहिलो किस्ता लगेर घर नबनाउने भूकम्पपीडितको पहिचान गर्न स्थानीय तहलाई भनिएको इकाईले जनाएको छ । ‘लाभग्राही सूचीमा नाम हुने, अनुदान सम्झौता नगर्नेहरू पनि छन्, उनीहरूले के कारणले सम्झौता गरेनन्, खोजी गर्न स्थानीय तहलाई भनेका छौं,’ आचार्यले भने । अधिकांश पीडित सरकारी अनुदानले दुईकोठे घर बनाउन नपुग्ने बताउँछन् ।

बस्ती स्थानान्तरण पनि समस्याकै रूपमा रहेको इकाईको बुझाइ छ । ‘अधिकांश बस्ती स्थानान्तरण हुने भनिएको ठाउँको प्रक्रिया टुंगिएको छ, सर्ने भनेको ठाउँमा बस्ती सुरक्षित हो/होइन भेरिफाई गर्न बाँकी छ,’ आचार्यले भने, ‘भूगर्भविद्को जनशक्ति कम भएर होला, सुरक्षित ठाउँमा हेर्नका लागि बोलाउँदा पनि समय पाएका छैनौं ।’

हालसम्म जोखिम बस्तीअन्तर्गत मुच्चोकको १८ र केरांैजाको १ सय ९३ घरधुरीलाई सुरक्षित ठाउँमा सार्न लालपुर्जा वितरण भएको छ । केरौंजाको ३ सय ४७, बारपाकको ५५, मुच्चोकको ३४, सिर्दिबासको २४, उहियाको ९ र मान्वुको १ घर स्थानान्तरण गर्नुपर्ने भूगर्वविद्को अध्ययनले देखाएको थियो । ‘जोखिम बस्ती स्थानान्तरणको काम अघि बढाएका छौं,’ आचार्यले भने । जोखिम बस्तीबाट स्थानान्तरण भएका पीडितलाई जग्गा किन्न सरकारले बढीमा दुई लाखसम्म उपलब्ध गराउँदै आएको छ ।

लाभग्राही सूचीमा नाम समावेश भएका भूमिहीन भूकम्पपीडित भने अन्योल छन् । दुई लाखले जग्गा किन्नै नपुग्नै भन्दै उनीहरूले सरकारले जग्गा खरिदका लागि दिएको अनुदान लिन आनाकानी गरेका छन् । वर्षौंदेखि बस्दै आएको ठाउँ छोड्दा रोजीरोटी गुम्ने उनीहरूको चिन्ता छ । ‘भूकम्पले घर जगैदेखि भत्कायो, तीन वर्षदेखि घोचाले बारेको टहरामा बसिरहेका छौं,’ गोरखा नगरपालिका १३ सेराबारीकी शिवा विकले भनिन्, ‘वर्षौंदेखि कमाएको थोरै जग्गाको खेतीले दुई–चार महिना खान पुग्छ । अरू बेला निमेक गरेर खाने हो । यो ठाउँ छाड्दा निमेक गरेर खान पनि सकिँदैन ।’

जिल्लाभर भूकम्पपीडितको लाभग्राही सूचीमा परेका भूमिहीन कति छन् भन्ने तथ्यांक सरकारी कार्यालयसँग छैन । पालुङटार नगरपालिकाका ७४, गोरखा नगरपालिकाका ४४, सिरानचोकका ११ र आरुघाटका छ गरी १४८ भूमिहीनको सूची प्राप्त भएको आचार्यले बताए । ‘सात–आठ दिनअघि प्राप्त भएको विवरण प्राधिकरणमा पठाएका छौं, प्राधिकरण बोर्डले प्रमाणीकरण गरेर निर्णय गरेपछि जग्गा खरिद प्रक्रिया सुरु हुन्छ,’ उनले भने । अन्य स्थानीय तहमा भूमिहीन भूकम्पपीडितको लगत संकलन प्रक्रियामै रहेको उनले जानकारी दिए ।

लाभग्राही सूचीमा समावेश नभएको भन्दै गुनासो भरेकाको सम्बोधन नहुँदा जनप्रतिनिधि हैरान छन् । ‘हाम्रो गाउँपालिकामा ८६ प्रतिशत पुनर्निर्माण सकिएको छ,’ बारपाक सुलिकोट गाउँपालिका प्रमुख विष्णु भट्टले भने, ‘गुनासो सम्बोधन नहुँदा समस्यामा पर्‍यौं ।’ गाउँपालिकामा करिब तीन सयले गुनासो भरेका छन् । बारपाक २ मा ८५ र १ मा ८३ प्रतिशत निजी आवास पुनर्निर्माण सकिएको उनले बताए ।

भूकम्पलगतै सेतो र रातो कार्ड वितरण सही ढंगले नहुँदा वास्तविक पीडितको व्यवस्थापन गर्न गाह्रो परेको सिरानचोक गाउँपालिका अध्यक्ष राजु गुरुङ बताउँछन् । ‘वास्तविक पीडित अझै छुटेका छन्,’ उनले भने । अप्ठेरो र चुनौती भुलेर भूकम्पलाई अवसरका रूपमा लिनुपर्ने उनको तर्क छ । ‘भूकम्प नगएको भए यतिधेरै संघ–संस्था घरदैलोमा आउने थिएनन्,’ उनले भने, ‘विकासको गर्ने बाटो खुल्यो तर सही ढंगले सदुपयोग गर्न सकेनौं ।’ भूकम्पकै कारण आधुनिक र सुविधा सम्पन्न विद्यालय र स्वास्थ्य चौकी निर्माण भएको उनले बताए ।

भूकम्पले भत्काएका ४ सय ३४ मध्ये तीन सय विद्यालय भवनको निर्माण सकिएको छ । १ सय ३४ विद्यालय निर्माणाधीन छन् । ‘८० प्रतिशत विद्यालयको स्रोत सुनिश्चित भएर केहीको निर्माण भइसक्यो, केही निर्माण चरणमा छन्,’ जिल्ला आयोजना कार्यान्वयन इकाई (शिक्षा) प्रमुख रामप्रसाद आचार्यले भने । विद्यालयको नयाँ भवन निर्माण सम्पन्न भएसँगै पठन–पानठमा सहज भएको सहिद लखन गाउँपालिका ९ नाम्जुङको जनशक्ति माविका प्रधानाध्यापक चिरञ्जीवी काप्रीले बताए ।

‘भूकम्पपछि अस्थायी कक्षाकोठा निर्माण गरी पठनपाठन गरेका थियौं, नयाँ भवन निर्माण सम्पन्न भयो, अब शैक्षिक गुणस्तर सुधारका काम हुन्छन्,’ उनले भने ।

भवन निर्माण गर्दा आफूहरू कक्षाकोठासँगै शौचालय, खानेपानी र घेराबार पनि सँगसँगै गर्नुपर्ने देखिएको इकाई प्रमुख आचार्यको भनाइ छ । ‘जति विद्यालय बनेका छन्, एकदमै आधुनिक, आकर्षक, भूकम्प प्रतिरोधी, बालमैत्री र अपांगमैत्री सुविधाले परिपूर्ण छन्,’ उनले भने ।