किन फैलिन्छ कर्णालीमा बर्सेनि सरुवा रोग ?
वीरेन्द्रनगर/-हुम्ला — सामाजिक विकास मन्त्रालयका अनुसार करिब २२ प्रतिशत नागरिक खानेपानीको पहुँचमा पुग्न सकेका छैनन् । मन्त्रालयका स्वास्थ्य महाशाखा प्रमुख वृषबहादुर शाहीले ७८ प्रतिशत नागरिक मात्रै खानेपानीको पहुँचमा पुगेको बताए । 'तथ्यांकमा यति भए पनि धेरै नागरिक खोलाको पानी पिउन बाध्य छन्,' उनले भने, 'सरुवा रोगको मुख्य कारण भनेकै शुद्ध पिउने पानी नहुनु हो ।'
उपचार नपाई बसेका दीर्घरोगीको प्रतिरोधात्मक क्षमता कम हुँदा उनीहरूलाई चाँडो आक्रमण गर्ने कर्णाली प्रदेश निर्देशनालयका वरिष्ठ जनस्वास्थ अधिकृत चेतननिधि वाग्लेले बताउँछन् । 'दुर्गम गाउँमा सरसफाइमा ध्यान दिइँदैन,' उनले भने, 'रोग पालेर बस्दा थप समस्या उत्पन्न हुने गरेको छ ।' रोग लागेको थाहा हुँदा पनि समयमै उपचार नपाएर कर्णालीवासीको मृत्यु हुने गरेको वाग्लेको भनाइ छ ।
०६६ मा जाजरकोटका साविकका विभिन्न विकट गाविसमा झाडापखालाको महामारी फैलियो । उक्त महामारीबाट एक सय ५३ जनाको मृत्यु भएको सरकारी तथ्यांक छ । जाजरकोट मात्र नभई कालिकोट, दैलेख, रुकुमा समेत झाडापखालाको महामारी फैलिएको थियो । करिब तीन महिनापछि मात्रै महामारी नियन्त्रणमा आएको कर्णाली प्रदेश स्वास्थ्य निर्देशनालय बताउँछ । २०७१ चैत र २०७२ वैशाखमा जाजरकोटमै फैलिएको मौसमी रुघाखोकीबाट एक हजार चार सय ३८ जना बिरामी परेकामा २७ जनाको मृत्यु भएको थियो ।
२०७४ मा पनि जाजरकोटमै फैलिएको मौसमी रुघाखोकीबाट जुनीचाँदेमा १२ जनाको मृत्यु भएको उनको भनाइ छ । उनका अनुसार उक्त रुघाखोकीबाट तीन हजार दुई सय बिरामी परेका थिए । २०७४ कै माघमा मौसमी रुघाखोकीबाटै दैलेखको लाकान्द्रामा दुई जना बालकको मृत्यु भयो । कालिकोटको खाँडाचक्रमा एक हजार जना बिरामी परेकोमा तीन जना नवजात शिशुको मृत्यु भएको थियो ।
गत चैत अन्तिमदेखि फैलिएको मौसमी रुघाखोकीले हुम्लामा नौ जनाको मृत्यु भएको छ । कर्णालीका नागरिक शुद्ध पिउने पानीको पहुँचमा नहुँदा पनि सरुवा रोगको महामारी बर्सेनि बल्झिने गरेको छ ।
दक्ष जनशक्ति र संरचना अभाव
कर्णालीमा आवश्यक दक्ष स्वास्थ्यकर्मी नहुँदा दुर्गम गाउँका बिरामीले समस्या भोग्नुपरेको छ । कर्णालीमा ९ जिल्ला अस्पताल, १४ प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्र, आठ जिल्ला आयुर्वेद केन्द्र र दुई आयुर्वेद औषधालय छन् । दुर्गमका नागरिक स्वास्थ्य संस्थाको पहुँचभन्दा टाढा हुँदा उपचारको अभावमा मृत्यु हुने गरेको छ ।
स्वास्थ्य संस्थामा काम गर्ने दक्ष चिकित्सकको अभाव छ । १ सय १८ डाक्टरको दरबन्दी रहेको कर्णालीमा हाल करिब ५४ प्रतिशत मात्रै डाक्टर कार्यरत रहेको सामाजिक विकास मन्त्रालयका स्वास्थ्य सेवा महाशाखाका प्रमुख शाहीले जनाए । 'बिरामीअनुसार डाक्टर छैनन्,' उनले भने, 'बिरामीले विशेषज्ञ सेवा त टाढाको कुरा हो सामान्य उपचार पनि पाएका छैनन् ।'
कर्णालीको स्वास्थ्य अवस्थालाई सुधार गर्नका लागि प्रदेश सरकारले करिब ५० करोड बजेट विनियोजन गरेको छ । केन्द्र सरकारले पनि स्वास्थ्यतर्फ ससर्त अनुदान ४२ करोड प्रदान गरेको सामाजिक विकासमन्त्री दल रावलले बताए । 'कर्णालीवासीले समयमै उपचार नपाएर भोग्नुपरेको दु:ख सरकारले देखेको छ,' उनले भने, 'अब सरकारले प्रत्येक स्थानीय तहमा प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्र स्थापना गर्ने र भएका स्वास्थ्य संस्थामा विशेषज्ञ सेवाको व्यवस्था गर्नेछाैँ ।'
सुविधा सम्पन्न अस्पताल बनाएर कर्णालीवासीलाई भरपर्दो उपचार दिने योजना सरकारको रहेको भन्दै रफ्तारमा काम अघि बढाउने मन्त्री रावलको भनाइ छ । 'सडक सुविधा नहुनाले पनि धेरै बिरामीको अकालमै मृत्यु हुन्छ,' मन्त्री रावलले भने, 'समयमै उपचार पाउने व्यवस्था गर्न घरदैलोमै उपचार सेवा पुर्याउन सरकारको प्रयास जारी छ ।'
अकालमा ज्यान गुम्दै
हुम्लामा महामारी फैलिँदा विशेषगरी वृद्ध, बालबालिका र दमका रोगी प्रभावित हुने गरेका छन् । महामारी फैलिनुको मुख्य कारण कुपोषण, फोहोर र अशिक्षा भएको स्वास्थ्यकर्मी बताउँछन् । हुम्ला खुला दिसामुक्त भइसके पनि कागजमा मात्र सीमित छ । हिमाली जिल्ला भएकाले अत्यधिक जाडो हुने हुँदा यहाँका बासिन्दा जाडोबाट बच्न आगो ताप्छन् । आगोको धूवाँले पनि दमका रोगी धेरै छन् । महामारी फैलिए सबैभन्दा पहिलो निसाना दमका रोगी पर्ने गरेको स्वास्थ्यकर्मीको भनाइ छ ।
हालै ताजाकोटमा फैलिएको मौसमी इन्फ्लुन्जाको उपचार गर्न पुगेको टोलीले पनि कुपोषण र फोहोरी वातावरणकै कारण रोग फैलिएको जनाएको छ । हुम्लामा सबैभन्दा ठूलो महामारी २०५४ सालमा भएको हो । उक्त समय जिल्लाका विभिन्न गाउँमा फैलिएको भाइरल इन्फ्लुन्जाबाट चार सयभन्दा बढीको ज्यान गएको थियो ।
कालिकोटमा सुधार
गत वर्ष कालिकोटको खाँडाचक्र ४ ताडी र वडा नं ३ मेग्र दुई गाउँमा फैलिएको भाइरल ज्वरोले ४ बालबालिकासहित ८ जनाको ज्यान गएको थियो । ४ सय बढी बिरामी परे । जिल्लाभर ४ हजार बिरामी परेका थिए । सदरमुकाम मान्मसँग जोडिएका दुवै वडाको दलित बस्तीमा भाइरल ज्वरोको प्रकोप फैलिएको थियो । गाउँमा ज्वरोले ४ जनाको ज्यान गइसकेपछि बल्ल जिल्ला स्वास्थ्यको पहलमा खाडाचक्र नगरपालिकाले गाउँमा स्वास्थ्य शिविर सञ्चालन गरेर महामारी नियन्त्रणमा लिएको थियो ।
अभाव, गरिबी, सरसफाइको कमी र आधारभूत स्वास्थ्य सेवाको कमी भएका ती दुई बस्तीलाई लक्षित गरेर खाडाचक्र नगरपािलकाले यस वर्ष स्वास्थ्य इकाई सञ्चालनमा ल्याएको छ । गत वर्ष भाइरल ज्वरोको प्रकोप खाडाचक्रमा मात्र नभएर सान्नीत्रिवेणीको मेहेलमुडी, रास्कोट, नरहरिनाथ, पलाता र तिलागुफाका बस्तीमा पनि देखिएको थियो । स्थानीय सरकारले तत्काल पहल गरेर औषधिसहित स्वास्थ्यकर्मीको टोली परिचालन गरेपछि नियन्त्रणमा आएको निमित्त स्वास्थ्य प्रमुख कटक महतले बताए । बर्सेनि झाडापखाला, भाइरल ज्वरो, रुघाखोकीको महामारी फैलिने गरेको छ ।
समुदायमाा सचेतना, खानपानमा सुधार, स्वास्थ्य सेवाको पहुँच जस्ता कारण पछिल्लो समयमा तुलनात्मक रूपमा महामारी कम हुन थालेको रेडक्रस सोसाइटीका सभापति बलप्रसाद संज्यालले बताए । उनले सबै निकायको पहल र सक्रियतामा कालिकोटलाई खुला दिसामुक्त क्षेत्र घोषणा गरेपछि पानी तथा वातवरणजन्य प्रकोपमा कमी आएको सुनाए । २०६३/६४ कालिकोटको खस्न, धौलागोह, बदालकोट, राम्नाकोट, भर्ता, मान्मलगायत गाउँमा फैलिएको झाडापखालाबाट मात्र डेढ सय नागरिकले ज्यान गुमाएका थिए ।
२०६३ को चैत्रदेखि धौलागोहबाट सुरु भएको झाडापखालाको महामारी २०६४ को असोजमा मात्र नियन्त्रणमा आएको थियो । गत वर्षको मंसिर दोस्रो साता मुगुको खत्याड भेकमा सुरु भएको भाइरल इन्फ्लुएन्जा विकट पलाता गाउँपालिकाको खीन, धौलागोह, थिर्पु हुँदै पचालझरनाबाट फैलिएर सदरमुकामसम्म आएको थियो । जिल्लामा हुने प्राय: सबैजसो महामारी दलित तथा विपन्न बस्तीमा छिटो फैलिने गरेको छ ।
कालिकोटमा २०५५ मंसिरदेखि फागुनसम्म भर्ता, सुकाटिया, कालिका, मान्म, राम्नाकोट, बदालकोट, नानीकोट, रकु, लालु, कोटवाडा, माल्कोटका बस्तीमा भाइरल इन्फ्लुएन्जाले एक सय ३७ को मृत्यु भएको थियो । करिब चार हजार प्रभावित भएका थिए । २०५९ माघदेखि चैत्रसम्म दादुरा, रुघाखोकीबाट १७ को मृत्यु हुँदा एक हजार प्रभावित बने ।
जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालयका अनुसार २०७२ मान्म १ कोइरेल गाउँ र मेहेलमुडी ७ तिकुवामा रुघाखोकी र ज्वरोबाट पाँच जनाको मृत्यु भएको थियो । ६ सय बढी बिरामी परेका थिए । कार्यालयका अनुसार २०७४ मंसिर तेस्रो सातादेखि पुस १० गतेसम्म फैलिएको भाइरल ज्वरोबाट खाडाचक्र ४ मा तीन बालबालिकासहित आठ जनाले ज्यान गुमाएका थिए । चार हजार बिरामी भएका थिए ।