गुलजार गाउँ, सुनसान सदरमुकाम

गाउँपालिकाको विकासका लागि अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्डको रंगशाला र १५ शय्याको अस्पताल निर्माण प्रक्रिया सुरु भएसँगै यस क्षेत्रमा जग्गाको मूल्य बढ्न थालेको हो । आसपास क्षेत्रबाट गाउँपालिकाको केन्द्रमा आउने क्रम बढेको अध्यक्ष राजन थत्लुङले बताए ।

सिदिङवामा गाउँपालिका भवनको दायाँबायाँ क्षेक्रमा धमाधम घडेरी बित्री भइरहेको छ । भारतीय सिमाना सुरुमखिमदेखि कालीखोलासम्म फैलिएको गाउँपालिकाका टाढाको वडाका बासिन्दा केन्द्रतर्फ आकर्षित हुन थालेका छन् । गाउँपालिका अध्यक्ष नरबहादुर कडरियाका अनुसार व्यापारिक प्रयोजनदेखि होटल व्यवसाय गर्ने र पशुपालन गर्नेसम्मले केन्द्रनजिक जमिनको बन्दोबस्ती मिलाउन थालेका छन् ।

मिक्वाखोला र मेरिङदेनको अवस्था भने फरक छ । मिक्वाखोलाको केन्द्र साँवामा गाउँपालिकाको अनुभूतिसमेत हुन पाएको छैन । केन्द्रमा प्रहरीचौकी स्थापना हुन सकेको छैन । बैंक छैनन् । गाउँपालिका र विषयगत कार्यालय मात्रै भएकाले चहलपहल छैन ।

सरकारले थुङलुङमा केन्द्र सार्ने निर्णय गरेपछि अब पूरै संरचना निर्माण गर्नुपर्ने अवस्था रहेको अध्यक्ष रामकुमार साँवा बताउँछन् ।

केन्द्र निश्चित नभएकाले पूर्वाधार निर्माण र संरचना विकासमा पनि समय लागेको उनको दाबी छ । नयाँ ठाउँमा केन्द्र स्थापना गरेको मेरिङदेनको पनि उस्तै अवस्था छ । मेरिङदेनमा मोटरबाटो भने पुगेको छ ।

मिक्वाखोलाको केन्द्रमा बाटो पुगेको छैन । जिल्लामा बाटो नपुगेको गाउँपालिका केन्द्र यो मात्रै हो । स्थानीय तहमा बैंक र प्रहरी चौकी स्थापना भएका छन् । कतिपयमा निजी विद्यालय खुलेका छन् । चहलपहल बढे पनि रोजगारमूलक उद्योग खुलेका छैनन् । दरबन्दीअनुसार कर्मचारी नहुँदा समस्या पर्ने गरेको जनप्रतिनिधि बताउँछन् ।

केन्द्र बनेपछि निकै चहलपहल हुनुपर्ने अपेक्षा गरिएकामा कतिपय स्थानमा त्यस्तो हुन नसकेको सामाजिक कार्यकर्ता दीपेन्द्र सुवेदी बताउँछन् । ‘धेरै गाउँपालिकाको केन्द्र साँघुरो ठाउँमा छ, संरचना बनाउन पुग्ने जमिन छैन,’ सुवेदीले भने, ‘थोरै जमिन भएको ठाउँका जग्गावालाले महँगो गरेका कारण पर्याप्त विकास हुन सकेको छैन ।’

बढ्दै चहलपहल

खोटाङका १० पालिकामध्ये केहीमा चहलपहल बढेको छ । केहीमा भने केन्द्र विवादका कारण अलमल देखिएको छ । साकेला गाउँपालिकाको केन्द्र मानेभन्ज्याङमा विभिन्न संरचना बनेका छन् । कृषि सेवा केन्द्रको भवनमा कार्यालय राखिएको गाउँपालिका अध्यक्ष अर्जुनकुमार खड्काले सुनाए । उनका अनुसार कृषि, पशु, शिक्षा र स्वास्थ्यसहित गाउँपालिकाको कार्यसम्पादनका लागि कृषिको भवन पर्याप्त छ ।

गाउँपालिकाको करिब २३ लाख रुपैयाँमा प्रहरी कार्यालय निर्माण भइरहेको छ । सहरी विकासमार्फत करिब ५ करोडको लागतमा सामुदायिक भवन निर्माणको चरणमा छ । एसबीआई बैंकको शाखा यहीं खुलेको छ । ऐंसेलुखर्क गाउँपालिकाको केन्द्र ऐंसेलुखर्क बजार जिल्लाको उत्तरी क्षेत्रको व्यापारिक केन्द्र हो ।

स्थानीय सरकार गठनपछि यो बजारमा चहलपहल बढेको छ । सोलुखुम्बुका लागि यहाँबाटै खाद्यान्नलगायत स्थानीय उत्पादन निकासी हुने भएकाले बजार फस्टाउँदै गएको गाउँपालिका अध्यक्ष विश्वनाथ निरौलाले सुनाए । यो बजारमा राष्ट्रिय वाणिज्य बैंक र सालपा विकास बैंकको शाखा सञ्चालनमा छन् । १२ वटा सहकारी संस्था छन् । गाउँको विकासपछि बसाइँ सरेर जानेहरूसमेत फर्कन थालेको अध्यक्ष निरौलाले सुनाए ।

केपिलासगढी गाउँपालिकाको केन्द्र बाक्सिला बजार पनि फस्टाएको छ । बजार व्यवस्थित गर्न प्रदेश सरकारको ९५ लाखको लागतमा काम धमाधम भइरहेको गाउँपालिका अध्यक्ष कृष्णकुमार राईले बताए । गाउँपालिकाको भवन २ करोड २२ रुपैयाँ लागतमा भवन निर्माणाधीन छ ।

खोटेहाङ गाउँपालिकामा इलाका प्रशासन, प्रहरी, मालपोत, वाणिज्य बैंकलगायतको सेवा प्रवाहले सेवाग्राहीलाई सहज भएको छ । स्वास्थ्य, कृषि, पशु र प्रहरीको आफ्नै भवन छ । इलाका प्रशासनको भवन निर्माणाधीन छ । गाउँपालिकाको भवन पनि निर्माणकै चरणमा रहेको खोटेहाङ गाउँपालिका अध्यक्ष प्रदीप राईले बताए ।

जन्तेढुंगा गाउँपालिकाको चिसापानीमा केन्द्र स्थापना गरेर काम थालेको छ । भवन नहुँदा वडा ५ को कार्यालयबाट काम भइरहेको गाउँपालिका अध्यक्ष शंकर राईले बताए । आगामी वर्ष पालिका कार्यालयको भवन बनाउने उनले सुनाए । कृषि र पशु सेवा कार्यालयको भवनमा सशस्त्र प्रहरी र आफ्नै भवनमा इलाका प्रहरी छन् । प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्रको भने व्यवस्थित भवन छ । सबै वडामा सडक पुगेकाले गाउँपालिकाको केन्द्र रहेको चिसापानी बजारमा जनघनत्व बढेको छ ।

हलेसी तुवाचुङ नगरपालिकाको भवन निर्माण सकेर यो साताभित्रै सर्ने भएको छ । करिब ७० लाखको बजेटमा सम्पन्न भवनबाट कृषि, पशु, शिक्षा, स्वास्थ्य, महिला तथा बालबालिका लगायत विभिन्न विषयगत शाखाहरूको कार्यसम्पादन हुने नगरप्रमुख इवन राईले बताए । सबै वडामा सडक पुगेकाले नगरपालिकासम्म आइपुग्न सेवाग्राहीलाई समस्या नभएको राईको दाबी छ ।

उक्त नगरपालिकामा पर्ने प्रसिद्ध हलेसी बजार व्यवस्थापन, बस पार्क निर्माण, खानेपानी, ढल निर्माणको चरणमा रहेको नगरप्रमुख राईले सुनाए । दिक्तेल रूपाकोट मझुवागढी नगरपालिकाको कार्यालय भाडाको भवनमा छ । नगरको भवन बन्नेबारे टुंगो नभएको नगरपालिकाका राजनीतिक सल्लाहकार कमल ढकालले बताए ।

यस्तै, धनकुटाको छथरजोरपाटी गाउँपालिकाको केन्द्र जोरपाटीमा छोटै अवधिमा चहलपहल बढेको छ । हिले–वसन्तपुर सडक खण्डमा पर्ने यो स्थान सहरीकरण उन्मुख छ । पालिकाबाट उपलब्ध हुने सेवाका कारण अवस्था फेरिएको गाउँपालिका अध्यक्ष शेरबहादुर लिम्बूको भनाइ छ । ‘तीव्र बस्ती विकास भएकोमा हामी अचम्भित बनेका छौं,’ उनले भने, ‘गाउँघरमै सर्वसाधारणको सेवा उपलब्ध हुन सके आकर्षण बढ्दो रहेछ ।’ बजारक्षेत्रमा पछिल्लो एक वर्षमा दुई दर्जन नयाँ घर थपिएका छन् । स्वच्छ हावापानी रहेको स्थानमा थप सेवा सुविधा भएपछि जनघनत्व बढ्नु स्वाभाविक रहेको स्थानीय इन्द्र मगर बताउँछन् ।

बजारक्षेत्र बाहेकका कतिपय बस्ती भने बसाइँसराइको तीव्र चपेटामा परेका छन् । छथर जोरपाटी गाउँपालिका ४ (साबिकको तेलिया गाउँ विकास समितिको २, ५ र ६ वडा) मा बसाइँसराइको समस्या छ । त्यहाँ करिब डेढ सय घरमध्ये ३१ घर मात्र छन् । मार्सेमा रहेका ६५ मध्ये १०, पिप्लेमा १५ मा ४, कर्कलेमा १२ मध्ये २, फडिरेमा १० मा सबै घर र गुठमा ४५ मध्ये १५ घर मात्र बाँकी छन् ।

२०४५ सालपछि ती स्थानबाट बसाइँ सर्ने क्रम बढेको स्थानीय शंकर ओझाले बताए । पानीको मुहान सुक्दै गएपछि खानेपानीको वैकल्पिक व्यवस्था नहुनु र उत्पादन गरिएका वस्तु बिक्री गर्ने बजार टाढा हुनु तथा विद्यालय, भौतिक पूर्वाधारका विकास पुग्न नसक्दा बसाइँ सर्नेको लहर उर्लिएको ओझाको तर्क छ ।

सहिदभूमि गाउँपालिकाको पिप्ले तथा जाल्पादेवीथान आसपास भने बस्ती विस्तार भएको छ । छिन्ताङ, आँखीसल्ला, खोकुलगायत गाउँमा बस्ती विस्तार भएको गाउँपालिकाका अध्यक्ष मनोज राईले बताए । ‘खानेपानी, विद्युतीकरण, सडक, कृषि, रोजगारजस्ता पक्षलाई पालिकाले जोड दिएकाले स्थानीय आफ्नै गाउँबस्तीमा अडिएका हुन्’, उनले भने ।

घरबास र अन्य व्यावसाायिक गतिविधि बढेको वडा ३ का अध्यक्ष योगेन्द्र राईले बताए । चौबिसे गाउँपालिकाले बसाइँसराइ समस्या समाधानका लागि विशेष योजना ल्याएको छ । ३ र ४ वडामा पर्ने कुरुलेतेनुपा क्षेत्रलाई लक्षित गरी खानेपानी, स्वास्थ्य केन्द्र, सडकलगायत पूर्वाधार बनाउन लागिएको गाउँपालिकाका अध्यक्ष खजिन्द्र राईको भनाइ छ ।

अपायक केन्द्र

झापाको कमल गाउँपालिका ६ र ७ का बासिन्दालाई गाउँपालिका कार्यालय पुग्न घुमाउरो यात्रा गर्नुपर्छ । गाउँपालिकाको कार्यालय साबिक तोपगाछी गाविसको कार्यालयमा राखिएको छ । पूर्वपश्चिम राजमार्गदेखि चार किलोमिटर दक्षिणमा रहेको गाउँपालिकाको केन्द्र सार्नुपर्ने आवाज पनि उठ्यो । हाल कार्यालय रहेको क्याम्पा बजारका बासिन्दाले विरोध जनाएपछि जनप्रतिनिधिले केन्द्र सार्ने विषय बिर्संदै गएका छन् । क्याम्पा पुरानो बजार हो । व्यावसायिक विकास भने शून्यजस्तै छ ।

गौरीगन्ज गाउँपालिका १ महाभाराका बासिन्दाको पीडा पनि उस्तै छ । गाउँपालिका कार्यालय पुग्न दुई/तीनवटा खोलाखोल्सी तर्नुपर्छ । बाटोको सुविधा छैन । निजी सवारी साधन नभएका स्थानीयलाई गाउँपालिका कार्यालय पुगेर फर्किन एक दिन पूरै लाग्छ । गौरीगन्ज गाउँपालिकाको कार्यालय साबिकको गौरीगन्ज गाविसको भवनमा छ ।

जनप्रतिनिधि निर्वाचित भएर आएपछि कार्यालय सार्ने छलफल गरे । छलफलअनुसार उनीहरूले वडा ३ कै पानीट्यांकी आसपासमा कम्तीमा दुई बिघासम्म निःशुल्क जग्गासमेत खोजे । निःशुल्क जग्गा नभेटेपछि कार्यालय सार्ने विषयमा छलफल हुन छाडेको गाउँपालिकाका प्रेस सल्लाहकार आत्माराम राजवंशीले बताए ।

सुस्तायो सदरमुकाम

नुवाकोटबाट भोजपुर आएका ५७ वर्षीय सिंहबहादुर तामाङले तीन वर्षअघि पुरानो कपडालाई नयाँ बनाउने उद्यम सुरु गरे । जस्तापाताले घेराबारा गरी सदरमुकामस्थित देउरालीमा ३ लाख ५० हजार रुपैयाँ लगानीमा कपडा पेल्ने मेसिन राखे ।

सदरमुकामभन्दा टाढा–टाढाबाट मानिस पुराना कपडा बोकेर डसना, सिरक, सिरानी बनाउन आउँथे । दैनिक १० हजार रुपैयाँसम्म आम्दानी गर्ने सिंहबहादुरलाई अचेल ३ सय रुपैयाँ कमाउन पनि मुस्किल छ । ‘अचेल गाउँबाट मानिस खासै आउँदैनन् । गाउँतिरै बजार विस्तार भएका छन् । गुजारा चलाउन समस्या भएको छ’, सिंहबहादुरले भने, ‘बसाइँ सर्ने दिन आएजस्तो छ ।’

अधिकांश स्थानीय तहमा बजार र साना उद्योग खुल्ने क्रम बढेपछि सिंहबहादुरजस्ता सदरमुकाम केन्द्रित साना उद्योग व्यवसायी समस्यामा परेका छन् । भोजपुर बजारमा वर्षौंदेखि कपडा सिलाउने व्यवसाय गरिरहेकी सञ्चालित भावना प्रधानले भनिन्, ‘पहिले बाह्रै महिना भ्याइनभ्याई हुन्थ्यो, अचेल विवाहको सिजनमा पनि खासै कपडा सिलाउने काम पाइँदैन ।’

–आनन्द गौतम (ताप्लेजुङ), डम्बरसिं राई (खोटाङ), रमेशचन्द्र अधिकारी (धनकुटा), अर्जुन राजवंशी (बिर्तामोड) र एलिसा श्रेष्ठ (भोजपुर)