घरैपिच्छे डेंगु

एडिस एजिप्टाई र एडिस एल्बोपिक्टस जातको पोथी लामखुट्टेले पानीमा पारेका अन्डा, लार्भा र प्यूपा नस्ट नगरिँदा डेंगु नियन्त्रण हुन नसकेको हो । एउटै सहरमा धेरैजना संक्रमित भएपछि प्रदेश १ को प्रदेशसभाले धरानलाई ‘डेंगु संकटग्रस्त क्षेत्र’ घोषणा गरिसकेको छ ।

उपमहानगरपालिका कार्यालयले डेंगु नियन्त्रणमा ३० लाख रुपैयाँ खर्च गरिसकेको छ । चारवटा फगिङ मेसिन खरिद गर्दा मात्र ३ लाख ८० हजार खर्च भएको छ । यसबाहेक डिजल, साइफर मेथ्रिन, प्राविधिकलाई भत्ता सुविधा र जनचेतना कार्यक्रम सञ्चालनमा खर्च भएको छ । डेंगु संक्रमणको दर घटेको छैन । बीपी कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानले दैनिक २० देखि २५ जना उपचार गर्न आउने गरेको जनाएको छ । अरू निजी क्लिनिक र अस्पतालमा पनि बिरामी उतिकै छन् ।

डेंगु प्रकोप नियन्त्रणका लागि प्रतिष्ठानको पब्लिक हेल्थ तथा कम्युनिटी मेडिसिन विभागका चिकित्सक र ल्याब टेक्निसियन समावेश गरेर र्‍यापिड रेस्पोन्स टिम गठन गरिएको थियो । टिमले जनप्रतिनिधि, स्थानीय समुदाय, विभिन्न शैक्षिक संस्थाका सदस्यहरूलाई जमेको सफा पानीमा लामखुट्टेले पारेका अन्डा, लार्भा र प्युपा नष्ट गर्ने तरिका सिकाएको थियो । धेरै बिरामी भेटिएपछि उपमहानगरपालिकाले ८ र १५ नम्बर वडालाई स्वास्थ्य संकटग्रस्त क्षेत्र घोषणा गरेको थियो ।

प्रदेश सरकारको स्वास्थ्य निर्देशनालय र केन्द्र सरकारका स्वास्थ्य टोली तथा अनुसन्धानकर्मीहरू धरान आएर ‘सर्च एन्ड डेस्ट्रोय’ (खोजी र नष्ट) अभियानमा सहभागी भएका थिए । डेंगु फैलिएको तीन सातासम्म विभिन्न वडामा सरकारी, गैरसरकारी संघसंस्थाका सदस्यहरू नियन्त्रण अभियानमा सक्रिय देखिए । त्यसयता उनीहरू सुस्ताउदा फेरि संक्रमण दर बढेको हो ।

‘डेंगु फैलने सिजन भएकाले धरान, इटहरी, विराटनगर, इनरुवा, झापाका केही क्षेत्रमा नियन्त्रण गर्न मुस्किल भएको छ । भदौसम्म प्रकोप जारी रहन सक्छ,’ प्रदेश १ का स्वास्थ्य निर्देशक चन्द्रदेव मेहताले भने । भारत र बंगलादेश जस्ता डेंगु प्रभावित मुलुकहरूमा पनि ‘सर्च एन्ड डेस्ट्रोय’ अभियान नै चलाइने गरेको उनले बताए ।

‘हामीले पनि त्यही नीति पछ्याइरहेका छौं तर, प्रभावकारी हुन सकेको छैन,’ उनले भने । डेंगु संक्रमित लामखुट्टेको अन्डा, लार्भा र प्युपा नष्ट गर्नुभन्दा उडिरहेको लामखुट्टे मार्नलाई फगिङ (कीटनाशक औषधि छर्कने) मा स्थानीय समुदाय बढी केन्द्रित भएकाले प्रकोप नियन्त्रण हुन नसकेको उनको ठहर छ । ‘फगिङ प्रभावकारी हुँदैन । यसले लामखुट्टे मार्छ तर, त्यसका अन्डा, लार्भा प्युपा नष्ट गर्न सक्दैन,’ उनले भने ।

उपमहानगरपालिकाका स्वास्थ्य विभाग प्रमुख रामबाबु यादवले वडावासीले फगिङ मेसिन माग गरिरहेको बताए । उनले भने, ‘धरानको हावापानी पछिल्लो समय डेंगु सार्ने लामखुट्टेका लागि उपयुक्त भइदिएको छ । न चिसो न गर्मी ।’ बढी गर्मी र बढी चिसो भए लामखुट्टेका अन्डा, लार्भा, प्युपा मर्न सक्छन् ।

उपमहानगरपालिकाले संकटग्रस्त क्षेत्रमा फगिङका साथै जनचेतनामूलक कार्यहरू गरिरहेको उनले बताए । ‘सोमबारदेखि वडा ७ बाट फेरि सर्च एन्ड डेस्ट्रोय अभियान सुरु गरेका छौं,’ उनले भने । धरानमा देखिएको डेंगु सेरोटाइप–२ रहेको चिकित्सक बताउँछन् ।

समुदाय सचेत हुँदाहुँदै पनि धरानमा डेंगु नियन्त्रण नहुनुमा मानवीय व्यवहार प्रमुख कारण रहेको विज्ञ चिकित्सकहरूले बताएका छन् । बीपी प्रतिष्ठानका पब्लिक हेल्थ तथा कम्युनिटी मेडिसिनका चिकित्सकसमेत रहेका र्‍यापिड रेस्पोन्स टिमका संयोजक डा. विजयकुमार खनालले भने, ‘जनचेतना फैलाइएको छ । घरघर गएर लामखुट्टेका अन्डा, लार्भा, प्युपा नष्ट गर्ने तरिका सिकाइएको छ । तर, अरूले आएर गरिदेओस् भन्ने शैलीको व्यवहार परिवर्तन नगरेसम्म नियन्त्रण हुन सक्दैन ।’

उपमहानगरपालिकाकी कार्यवाहक प्रमुख मन्जु भण्डारी सुवेदीले यसै सातादेखि विशेष र फरक शैली अपनाएर भए पनि जनपरिचालन गर्न गृहकार्य गरिरहेको बताइन । ‘सर्च एन्ड डेस्ट्रोयमा एक घरबाट एकजना निस्कने वातावरण बनाउदैँ छौं,’ उनले भनिन्, ‘धरानमा करिब ३५ हजार घर छन् । एकसाथ अभियानमा निस्के एक सातामै डेंगु नियन्त्रण गर्न सक्छौं ।’ विज्ञ तथा चिकित्सकहरूको सल्लाहअनुसार घर, अफिसमा हुने फ्रिज, एसी, कुलर र गमला राख्ने प्लेटलगायतको अनुगमन थाल्ने पनि उनले बताइन । ‘अभियानमा सुरक्षाकर्मी पनि परिचालन गर्ने तयारी भइरहेको छ,’ उनले भनिन् ।

धरानस्थित केन्द्रीय प्रविधि क्याम्पस, हात्तीसारको माइक्रोबाइलोजी विभागले डेंगु नियन्त्रणका लागि आफ्ना विद्यार्थीलाई जनचेतनाका लागि विभिन्न विद्यालय, वडा तथा टोलहरूमा पठाउन थालेको छ । विभागीय प्रमुख धीरेन सुब्बा लिम्बुका अनुसार हालै गरिएको सर्वेक्षणमा धरानवासी डेंगुबारे जानकार भए पनि नियन्त्रणका उपाय लागू नगर्ने प्रवृत्ति देखिएको छ ।

‘क्याम्पसका विद्यार्थी, शिक्षकले केही साताअघि एक हजार जनामा डेंगुबारे ज्ञान, व्यवहार र अभ्यासबारे सर्वेक्षण गरेका थियौं । धरानेहरूलाई यो कस्तो रोग हो, के गर्नुपर्छ, कसरी बच्न सकिन्छ भन्ने प्रस्ट थाहा छ तर, व्यवहारमा भने कसैले पनि लागू गरेको पाइएन,’ उनले भने, ‘नियन्त्रण नहुनुको मुख्य कारण अल्छीपन हो ।’

जानेको उपायलाई प्रत्येकले व्यवहार लागू नगरेसम्म डेंगु नियन्त्रणमा नआउने उनले बताए । धरान, इटहरी र इनरुवामा भेटिएका डेंगु भाइरसको प्रजातिबारे अध्ययन र अनुसन्धानमा काठमाडौंको कमलपोखरीस्थित अत्याधुनिक उपकरणयुक्त ‘सेन्ट्रल डाइग्नोष्टिक ल्याबोरेटरी एन्ड रिचर्स सेन्टर’ सँग सहकार्य गरिरहेको उनले जानकारी दिए । ‘धरानमा डेंगु संक्रमणको लक्षण देखिएका सय जनाको रगतको नमुनालाई सेरोटाइप परीक्षणका लागि पठाउँदा ९९ जनामा पोजेटिभ देखियो,’ रिचर्स सेन्टरका मोलिकुलर भाइरोलोजीका वैज्ञानिक विष्णुप्रसाद उपाध्यायले भने ।

डेंगु नियन्त्रणका लागि उपमहानगरपालिकाले मात्र होइन, वडा र टोलटोलका बासिन्दाले आफैं खरिद गरेर ल्याएको फगिङ मेसिन प्रयोग गर्ने होड छ । तर, यो प्रविधिलाई विश्व स्वास्थ्य संगठनले पहिल्यै प्रतिबन्ध गरिसकेको छ । फगिङ मेसिनमा अल्फा साइफर मेथ्रिन नामको रासायनिक तत्त्वमा डिजेल वा मट्टितेल मिसाएर धूवाँका रूपमा औषधि छर्ने गरिन्छ ।

फगिङले वयस्क लामखुट्टेलाई मात्र मार्ने बताइए पनि मानव स्वास्थ्यका लागि समेत हानिकारक हुने भन्दै विश्व स्वास्थ्य संगठनले प्रतिबन्ध लगाएको हो । प्रकृतिका मित्र मानिएका पुतली, किरा फट्याङ्ग्रा जस्ता साना जीव पनि मार्ने भएकाले फगिङ मेसिन प्रयोग गर्नु अनुपयुक्त हुने विशव स्वास्थ्य संगठनले जनाएको छ ।