जसको पहलमा फर्कियो लक्ष्मी-नारायण

सन् १९८४ को जुन‐जुलाई महिनाको एउटा मध्यरातमा लक्ष्मी‐नारायणको मूर्ति चोरिएको थियो, पूरै सुरक्षाकर्मी र सहयोगीको बलबुतामा मध्यरातमा मूर्ति उठाएर गाडीमा कतै लगिएको देख्नेहरु पट्को टोलमा अझै छँदैछन् । ‘मन्दिर र मूर्तिले भरिएको उपत्यका’मा एउटा मूर्ति चोरिँदा कसले‐के आवाज उठाउने—त्यो पनि पञ्चायती रजगजमा । मूर्ति चोरिएको ५ वर्षपछि सम्पदा अन्वेषक लैनसिंह वाङ्देलको एक पुस्तक आयो—‘स्टोलन इमेजेज अफ नेपाल’(सन् १९८९) जहाँ चोरिएको लक्ष्मी‐नारायणको वृतान्त छापिएको थियो । तर, यो सम्पदा चोरिएपछि कहाँ पुग्यो, के भयो—कहीँकतै केही थाहा भएन ।

एकैपटक सन् १९९० को मार्च २२ मा बहुराष्ट्रिय कला विक्रेता कम्पनी ‘सदबिज’ले उक्त मूर्तिलाई न्यूयोर्कमा लिलामीमा राखेको सूचना बाहिर आयो । यो सूचना र सम्पदाजन्य महत्त्वको खबरलाई पत्रकार कनक दीक्षितले सन् १९९९ मा ‘गड्स इन एक्जाइल’ शीर्षकमा चोरिएको लक्ष्मी‐नारायण मूर्ति र ‘सदबिज’को लिलामीबारे समाचार लेखेका थिए । यसको धेरै वर्षसम्म लक्ष्मी‐नारायण के भयो, कता गयो कसैलाई पत्तै भएन ।

हराएको ३७ वर्षपछि वासुदेव-कमलाजा मूर्ति घर आइपुग्यो

संयोगले सन् २०१३ मा अमेरिकी कलाकार एवं सम्पदाप्रेमी जोय लिन डेभिस एउटा योजना लिएर ललितपुर उत्रिएकी थिइन्—काठमाडौं कन्टेम्पोरेरी आर्ट सेन्टरको अतिथिका रूपमा । पाटन म्युजियमको पेन्टिङ स्टुडियोमा बसेर काम गरिरहेकै बेला उनी आसपासका मठमन्दिर र वाङ्देलको पुस्तकका आधारमा सम्पदा चहारिरहेकी हुन्थिन् ।

‘हो, त्यहीबेला मलाई पट्को टोलको नारायण मन्दिरमा रहेको लक्ष्मी‐नारायण मूर्तिका बारेमा ध्यान तानिएको थियो,’ बुधबार पाटनढोकामा भेटिएकी जोयले सुनाइन्—‘अनि, मैले वाङ्देलको पुस्तकमा रहेको तस्बिर र स्थानीयवासीले दिएको विवरण भरमा लक्ष्मी‐नारायण मूर्तिको पेन्टिङ तयार गरेँ, जुन काम सक्न मलाई झन्डै ५ महिना लाग्यो ।’ वाङ्देलकै पुस्तकका भरमा जोयले चोरिएका÷हराएका यस्तै सम्पदाबारेमा १ दर्जनभन्दा बढी पेन्टिङ तयार गरिसकेकी थिइन् । एकदिन संयोगमा गूगल‐सर्च गर्दै आफ्ना पेन्टिङसँग मिल्दो मूर्ति आकृति खोजिरहेकै बेला उनी भर्चुअल्ली टेक्सासको डल्लास म्युजियम पुगेकी थिइन्— जहाँ हुबहु लक्ष्मी‐नारायण मूर्ति भेटियो, भनिँदै र सुनिँदै आएको चोरिएको मूर्ति । यो सन् २०१५ मार्चको कुरा थियो ।

‘अनि मैले यो उपलब्धिबारे पत्रकार कनक र अन्वेषक डा.डीना वाङ्देललाई बताएकी थिएँ, लक्ष्मी‐नारायण डल्लास म्युजियममा रहेको हुन सक्नेबारे जोयले सम्झिन्, ‘यथार्थ त थाहा थिएन, तर लक्ष्मी‐नारायण खोजबिनको पहिलो चरण त्यही थियो । तर, लगत्तै नेपालमा भूकम्प गयो, सन् २०१७ मा डीनाकै निधन भयो । न मैले डल्लास म्युजियममैं सोधखोज गर्न भ्याएँ । अनि सबै सोधखोज ओझेलमै परे ।’

कलाका दुई उडनतस्तरी !

संयोगले सन् २०१७ को अन्त्यतिर जोय आफ्नो कलाकर्म र लक्ष्मी‐नारायण मूर्तिको चोरिएको विवरण लिएर लि युनिभर्सिटीको कन्फरेन्समा भर्जिनिया पुगिन् । त्यहाँ उनले बाहिरी विश्वबाट चोरिएका सम्पदा र त्यसलाई प्रदर्शनीमा राखेर आफ्नो चिनारी बनाइरहेका डल्लास म्युजियम जस्ता निकायका बारेमा प्रवचन दिइन् । ‘त्यही अवसरमा मैले ‘आर्ट‐क्राइम’ विषयकी प्राध्यापक एरिन एल थोम्सनलाई भेटेँ जो मैले सोचेभन्दा बढी नेपाली सम्पदाको घरफिर्ती र उत्पत्तिको पहिचानबारेमा जिज्ञासु थिइन्,’ उनले भनिन् ।

३७ वर्षपछि घर फर्काइएको वासुदेव-कमलाजाको मूर्ति सार्वजनिक [तस्बिरहरू]

कहिल्यै नेपाल नआएकी र लक्ष्मी‐नारायणका बारेमा सुइँकोसमेत थाहा नपाएकी एरिनलाई अरु केही होइन— चोरेर ल्याएको सामान एउटा अमेरिकी म्युजियमले सगर्व प्रदर्शनीमा राखेकोमा आपत्ति मात्रै होइन, कानुनी आधारमा पनि ‘गैर’ मामला थियो । ‘अहँ, मेरो चित्तले मानेन,’ लक्ष्मी‐नारायण मूर्ति र सम्पदाको दर्शन गर्न पहिलोपटक नेपाल उत्रिएकी एरिनले बिहीबार बिहान सुनाइन्, ‘अनि म बोल्दै गएँ, लेख्दै गएँ । ट्विटरमा यो चोरीको सम्पदा ससम्मान घर (नेपाल) फर्काउ भनेर अभियान चलाइरहेँ ।’

नभन्दै एरिनले चलाएको ‘लक्ष्मी‐नारायण घर फर्काउ’को अभियानमा देश‐विदेशका सबै सम्पदाप्रेमी जोडिए, तानिए । आफ्ना हराएका र चोरिएका सम्पदाको अभिलेखीकरण समेत नराख्ने नेपाल सरकार, संस्कृति मन्त्रालय, पुरातत्व र परराष्ट्र मन्त्रालयसमेत अलिक तातिएका झैं देखिए । काठमाडौंस्थित अमेरिकी राजदूतावास र युनेस्कोले पनि लक्ष्मी‐नारायण घरफिर्तीमा राम्रै तदारुकता देखाए । अनि मात्रै थाहा भयो, नेपालले हस्ताक्षर गरिसकेको सांस्कृतिक सम्पदाको अवैध कारोबार नियन्त्रणसम्बन्धी राष्ट्रसंघीय अभिसन्धिले दाबीसहित प्रमाण पेस गर्न सकिएमा चोरिएका यस्ता मूर्तिहरु सहजै घरफिर्ता ल्याउन सकिने रहेछ । आफ्नो घरआँगनबाट हराएका सम्पदाको प्रहरी‐रेकर्ड समेत नरहेको यथास्थितिमा ‘उत्पत्तिको पहिचान’ बनाउनमै नेपाल सरकारका आधिकारिक निकायहरु महिनौँ र वर्षौं झुल्ने गरेका छन्, यो कटु यथार्थ हो ।

‘लक्ष्मी‐नारायणले देखाएको सरोकार र सचेतनाका कारण अमेरिकाका धेरैजसो संग्रहालय र कला संग्रहकर्ताहरु पनि आज चोरिएका सम्पदाहरु आफूसँग राख्न हिच्किचाउने अवस्थामा पुगेका छन्,’प्राध्यापक एरिन भन्छिन्, ‘तर यति सरोकार जागेका बेला आफ्ना सम्पदा फर्काउन नेपाल सरकार र सम्बद्ध निकायले पनि अलिक बढी तदारुकता राख्नुपर्छ, नागरिक समाज र मिडियाको तहमा जत्तिकै सरकारको पहल हुनुपर्छ । जस्तो, न्युयोर्कको मेट्रोपोलिटन म्युजियममा अहिले पनि एउटा कोठाभरि नेपाली सम्पदाको थुप्रो रहेको मैंले थाहा पाएकी छु । त्यसबारेमा पनि सरोकार र सुनुवाइ रहन सक्नुपर्छ ।’

शनिबार लक्ष्मी‐नारायण प्रतिस्थापन

यति होहल्ला र अभियान चलाएर मात्रै गत वैशाखमा अमेरिकाको वासिंटन डीसीस्थित नेपाली दूतावासको पहलमा काठमाडौं आइपुगेको लक्ष्मी‐नारायण मूर्ति शनिबार पाटन, पट्को टोलको नारायण मन्दिरमा यथास्थानमा प्रतिस्थापन हँुदैछ । नारायण मन्दिरमा घर फर्केर आएका लक्ष्मी‐नारायण र अहिले राखिएको प्रतिलिपि दुवै साथैमा रहनेछन् । यही अवसरमा आफ्नै समय र खर्च बेहोरेर लक्ष्मी‐नारायण दर्शन गर्नकै लागि जोय र एरिन काठमाडौं उत्रिएका हुन् । यी दुवै अभियन्ताले डल्लास म्युजियममा गएर कहिल्यै पनि लक्ष्मी‐नारायण मूर्तिको दर्शन गर्नै पाएनन् तर, यिनको अन्तर्राष्ट्रिय अभियान र आवाज यस्तो चर्को बनिदियो कि लक्ष्मी‐नारायण स्वय्रले घर फर्कने चाहेको अभिष्ट साकार बनेझैं भएको छ ।

‘हाम्रो देवता, हाम्रो धरोहर र सम्पदा घर फर्किएको यो क्षण जति सुखद छ, त्यति नै यो हाम्रो सम्पदा उही साविककै मन्दिरमा प्रतिस्थापन हुन लागेको अवसर सबैका लागि अनुकरणीय बनेको छ,’ललितपुर महानगरका मेयर चिरिबाबु महर्जनले कान्तिपुरसँग भने । यसरी हराएको/चोरिएको सम्पदा भेटिएपछि यथास्थानमै प्रतिस्थापित भएको उदाहरण अरुहरुका निम्ति पनि सिको गर्न सकिने विषय रहेको उनको बुझाइ छ । मध्यकालीन नेपाली मूर्तिकलाको नमुना मानिने लक्ष्मी‐नारायण मूर्ति १५ औं शताब्दीको सिर्जना मानिन्छ ।

‘म यो दुनियामै खुसी र भाग्यमानी व्यक्ति हुँ जसले जानीनजानी सुरु गरेको एउटा कामले आज ठूलै उपलब्धि हासिल गरेजस्तो भएको छ, लक्ष्मी‐नारायण घर आउनुभएको छ,’ हाल मिडवाइफरी(सुँडेनी) शिक्षा हासिल गर्न स्विडेनको युनिभर्सिटीमा विद्यार्थी रहेकी जोयले हर्षित मुद्रामा भनिन्, ‘म आफ्ना सम्पूर्ण काम र दैनिकी पन्छाएर भगवान लक्ष्मी‐नारायणको आशीर्वाद लिन नेपाल आएकी हुँ ।’

अझ, लक्ष्मी‐नारायण जस्ता सम्पदाको घरफिर्तीमा अभियन्ता रहेकी एरिन त पहिलोपटक नेपाल उत्रिएकी हुन् । ‘यस्ता मूर्ति, सम्पदाहरु घर फर्किएपछि फेरि चोरिएलान् वा असुरक्षित रहलान् भनेर चिन्ता गर्नेहरु पनि मैले अमेरिकामा भेटेकी छु,’ एरिनले सुनाइन्, ‘तर, म भन्छु—नेपालको सम्पदा फेरि चोरिएला वा हराउला भन्ने सरोकार हाम्रो(अमेरिकी वा विदेशीको) होइन, बरु अरुको चोरेको सामान आफूले घरमा राखेर गौरव मान्ने काम हामी बन्द गरौं भनेर म यो अभियानमा लागेकी हुँ । लक्ष्मी‐नारायणलाई आफ्नै घर पट्को टोलमा ल्याउन सकेकोमा म सबैभन्दा खुसी छु ।’