विद्यालय शिक्षाका कमजोरी

यी त एकअर्काका परिपुरक हुन्, जसले परिवार बन्छ, समुदाय अनि समाज बनेको हुन्छ । अग्लोको उल्टो होचो हुनसक्छ । दायाँको विपरीतार्थी शब्द बायाँ हुनसक्छ, तर दायाँ हातको विपरीतार्थ बायाँ हात त हुन सक्दैन । किनकि शरीरलाई आइपरेको आक्रमणमा दुवै हात मिलेरै शरीरको रक्षा गर्छन् ।

मानवीय सम्बन्ध, सामाजिक संस्कृतिक महत्त्वका विषयवस्तु र भौगोलिक विविधतालाई एकअर्काको विपरीतार्थी भनी सिकाउने कस्तो शिक्षा पाउँदैछन्, भावी समाज सञ्चालकहरूले ? हिन्दुको विपरीतार्थ मुस्लिम वा बौद्धका विपरीतार्थ क्रिस्चियन हुनसक्छ ? यिनका आआफ्नै स्थान, महत्त्व र इतिहास छन् । यिनलाई विपरीतार्थी भनी सिकाइयो भने भोलिको समाजमा एक समुदायसँंग अर्को समुदायको स्वीकार्यता कतिको बढ्ला ? एक–अर्काको सम्मान सहितको स्वीकार्यता बिनाको समाज कस्तो बन्ला ?

२ महिना अगाडि सामाजिक सञ्जालमा पाठ्य–पुस्तकसँंग सम्बन्धित एउटा विषयले खुब चर्चा पाएको थियो । कक्षा ७ को नेपाली विषयको पाठ ४ को अभ्यास नम्बर ८ (पृष्ठ ३१) मा जोडा मिलाउन दिइएको मधेसीको विपरीतार्थ शब्द पहाडी भनेर कापीमा सारेर गर्ने अभ्यास । यो विषय सामाजिक सञ्जालभरि पिँmजिएपछि पाठ्यक्रम विकास केन्द्र सानोठिमीले मधेसी र पहाडी शब्द पाठ्य–पुस्तकबाट हटाएर पठनपाठन गर्न सम्बन्धित सबैलाई अनुरोध गर्नुका साथै आगामी संस्करणमा संशोधन गरेर मात्रै पाठ्य–पुस्तक प्रकाशन गर्ने निर्णय गर्‍यो ।

ती दुई शब्द मधेसी र पहाडी विपरीतार्थी होइनन्, बरु एकअर्काका परिपुरक हुन्, नेपाली समाजका लागि । तर यसरी शब्द परिमार्जन त गरियो, तर के व्यवहारगत रूपमा कक्षाकोठाभित्र पहाडी, मधेसी, जनजाति, महिला पुरुष, तेस्रो लिंगी, बाल–वृद्ध सबै एकअर्काका परिपुरक हुन् भन्ने कुरा सिकाउने प्रयत्न गरिन्छ ? तिनीहरूलाई सिकाउने गुरु वा प्रशिक्षक के साँच्चै त्यसको सामाजिक मर्म बुझेका हुन्छन् ? डिग्रीको आधारमा मात्रै त्यो तहमा बुझाउन सकिन्छ ? कतै हामी त्यस्तो पुस्ता त तयार पार्दै छैनौं, जो आफैमा कन्फ्युज होस् र अरूको भनाइकै आधारमा आफ्नो सोच बदलिरहोस् ?

अहिले हाम्रो समाजमा जताततै बेथिति र भ्रष्टाचार चरमोत्कर्षमा पुगेको छ, जसको अनुभूति ती स्कुले विद्यार्थीले पनि गर्नु स्वाभाविकै हो । किनकि प्रविधिको पहुँच उनीहरूसंँग पनि छ । समाजका विगत र वर्तमानमा बिभिन्न सार्वजनिक पदमा आसिन पात्रहरू तथा तिनका भ्रष्टाचारका घिनलाग्दा कथाहरू उनीहरूले पनि सुन्दैछन् । विद्यार्थीले घन्टौं लामो लोडसेडिङले परेको नकारात्मक असर प्रत्यक्ष देखेका छन् अनि काठमाडौं लोडसेडिङ मुक्त भएको पनि देख्दैछन् । यस्तोमा तिनलाई पाठ्यक्रममा रहेका हरिबहादुर वा श्यामबहादुरका इमानदारी र मिहेनतका कथा घोकाएर सच्चा इमानदार देशभक्त तयार गर्न सकिन्छ ? विद्यार्थीले कक्षामा आफ्नो पेसाप्रति इमानदार नभएका शिक्षकहरू भेट्छ, तिनका पक्षपातपूर्ण व्यवहारहरू अनुभूत गर्छ भने ऊ कसरी एक न्यायप्रेमी सामाजिक न्यायको प्रवर्तक बन्न सक्छ ? उसले पढ्ने पाठ्यक्रमको कुनै पनि कथा वा कवितामा वीर मधेसी, वीर जनजाति, वीर मुसलमान वा वीर थारु भनी उल्लेख गरिएको भेट्दैन, उसका शिक्षक वा बाआमाले समेत यस्ता विषयबारे केही भन्दैनन् भने उसको मनमा ती समुदाय पनि हाम्रै नेपाली हुन्, समान सम्मानका हकदार हुन् भनी कसरी उब्जन्छ ? के हामीले दिन खोजेको शिक्षा यही हो ? यसले सामाजिक अन्याय र द्वन्द्वलाई अन्त्य गर्ने जनशक्ति तयार गर्ला ? कि समाज ध्रुवीकरणलाई निरन्तरता दिलाउँछ ? विगतमा गरिएका भुलहरूको परिणाम समाजले अहिले भोग्दैछ । के यसको अन्त्य कहिल्यै नगर्ने ? कहिलेसम्म कथा र कवितामै देशभक्ति सिकाइरहने ?

स्थानीय तहको निर्वाचन सकिएको छ । चुनावका बेला शीर्षस्थ नेतादेखि स्थानीय नेतृत्वकर्ताका अनेक प्रतिबद्धता लिखित र मौखिक रूपमा बाँडियो र बाँडिँदैछन् । तर तिनमा कतै पनि गुणस्तरीय शिक्षाप्रतिको प्रतिबद्धता यो पंक्तिकारले भेटेन । अचम्म लाग्छ, राजनीतिमा शिक्षा घुसाउनुको सट्टा शिक्षामा राजनीति घुसाइएको छ । भारतका पूर्व राष्ट्रपति एपीजे अब्दुल कलामले भनेका थिए, समाजलाई भ्रष्टाचार मुक्त गर्नुछ र समाजमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउनुछ भने त्यसका लागि प्रमुख पात्रको रूपमा त्यहाँका शिक्षक, विद्यार्थी र तिनका बाआमालाई यस विषयप्रति गम्भीर बनाउन जरुरी हुन्छ । समाजका युवाले पढेको पाठ्यक्रम, उसका शिक्षक र उसका बा–आमाले उसलाई आफै सही, गलत छुट्याउन सक्ने बनाउन सक्दैन भने ऊ जहिले पनि बाह्य कुराले प्रभावित भैरहन्छ । गतसाता कान्तिपुरमा डा. अरूणा उप्रेतीको लेखमा उल्लेख भएझंै ज्ञानको कमी हुनेलाई वास्तविक पोषणयुक्त खानाको सट्टा आकर्षक विज्ञापनले झुक्याउँछ । व्यक्तिसँंग सही ज्ञान छ भने जतिसुकै लोभलाग्दा विज्ञापन आए पनि उसले घरको खाना मकै र भटमास नै रोज्छ ।

शिक्षाले ज्ञानसंँगै मानवता भर्दैन भने त्यो व्यक्तिले जतिसुकै विश्व प्रख्यात डिग्री हासिल गरे पनि मानव हितमा ज्ञान प्रयोग गर्न सक्दैन, अनि के फाइदा समाज र राष्ट्रलाई ? जुन शिक्षाले मानवता सिकाउँदैन, त्यो शिक्षा कसैको लागि उपयोगी हुनसक्दैन । यहाँनिर बुझ्न के जरुरी छ भने शिक्षाको स्रोत पाठ्य–पुस्तक मात्रै होइन । घरपरिवार, साथी, विद्यालय तथा समाजका सबै सामाजिक संगठनहरू पनि अनौपचारिक रूपमा शिक्षा दिने कार्य गरिरहेका हुन्छन् । त्यसैले पनि भनिन्छ नि पढाइबाट मात्रै होइन, भोगाइबाट पनि सिकाइ हुन्छ ।

एउटा विद्यार्थीले पसलमा पैसा दिन्छ, अनि दूधको पोका किन्छ । त्यो दूधको पोका पसलसम्म आइपुग्ने प्रक्रिया उसलाई थाहा हँुदैन । एक किसानको योगदान र संघर्ष उसले महसुस गर्न सक्दैन । यो पर्दा पछाडिको वास्तविक चित्र देखाउने नै शिक्षा हो, जसमा एक शिक्षकको महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ । तर उसलाई शिक्षा दिने शिक्षकको समाजप्रतिको सम्वेदनशीलता र पेसाप्रतिको इमानदारिता जुन सर्टिफिकेटमा उल्लेख हुँदैनन्, त्यसको ग्यारेन्टी कसले, कसरी लिने ? एक किसानको मिहेनत, दु:ख महसुस हुनेगरी उसले बुझेकै छैन भने भोलिको दिनमा चाहे नीति निर्माण तहमा बसोस् वा वित्तीय क्षेत्रलाई अंँगालोस् वा राजनीतिमा लागोस्, उसले किसानको हितका लागि किन र कसरी सोच्ने ? सायद संविधानमा स्पष्ट उल्लेख गरिएका कुरासमेत व्यवहारमा कामद्वारा आम नागरिकलाई महसुस गराउन नसक्नु यस्तै शिक्षाको असर हो कि !

त्यसैले अब अझ ढिलो नगरी हामी जहाँ जुन भूमिकामा छौ,ं त्यहींबाट सही शिक्षाको स्रोतका रूपमा अगाडि बढौं । सही सिकाइ सरल माध्यमले पिँmजाउन थालौं, जसले गर्दा हाम्रो समाजमा आउँदो पुस्ता यस्तो तयार होस्, जो मानवताले भरिएको होस्, मुटुभित्र देशको माया राखोस्, अनि मन, वचन र कर्मले इमानदार होस्, आफै सही–गलत छुट्याउन सकोस्, बाह्य प्रभावले तिनका सोच प्रभावित नबनोस् । त्यसपछि कसैले जति चाहे पनि समाजमा जातीय, क्षेत्रीय, धार्मिक वा लैंगिक आधारमा कुनै किसिमको भेदभाव र द्वन्द्वको ठाउँमा सामुहिक हित, राष्ट्रहितले स्थान पाउन कसले रोक्न सक्छ र !

- झा समाजशास्त्री हुन् ।