कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२४.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १३४

हाम्रो सिनेमा सोच

सोच बदल्न र समाजमा भइरहेको परिवर्तनलाई श्रव्यदृश्य सामग्रीमा दर्साउन न पैसा कम धेरै कमाउनुले फरक पार्छ, न करिअरमा शक्तिशाली हुनु नहुनुले ।
सावित्री गौतम

काठमाडौँ — यो साता हिन्दी फिल्म उद्योगकी प्रतिष्ठित फिल्म निर्देशक कल्पना लाजमीको निधन भयो । कल्पनालाई हिन्दी सिनेमामा महिलालाई ‘हिरोसंँग फूलबारीमा नाच्ने केटी’को भूमिकाबाट बाहिर निकालेर शक्तिशाली महिलाका रूपमा चित्रण गरेको श्रेय जान्छ ।

हाम्रो सिनेमा सोच

उनले सन् १९८६ मै निर्देशन गरेको ‘एक पल’ मा सशक्त भूमिकामा शबाना आजमीलाई प्रस्तुत गरेकी थिइन् । कल्पनाका फिल्महरू रुदाली र दमनमा नायिकाको भूमिका निर्वाह गरेका क्रमश: डिम्पल कपाडिया र रविना टन्डनले राष्ट्रिय फिल्म पुरस्कार प्राप्त गरेका थिए ।


कल्पनाले हिरोसँंग फूलबारीमा नाच्ने केटीकै भूमिका गरिरहेका मूलधारका भनिने अभिनेतृमा भएको सशक्तताको परख गरिकन त्यसलाई निर्देशन क्षमताले उजागर गरेकी थिइन् । उनीहरूको करिअरलाई समेत नयाँ उचाइ प्रदान गरेकी छन् । रुदालीमा डिम्पल र दमनमा रविनापछि चिंगारीमा अभिनय गरेकी पूर्व विश्व सुन्दरी सुस्मिता सेन यसकै प्रमाण हुन् ।


मूलधारका हिन्दी फिल्मका सफल अभिनेता निर्माता आमिर खान सामाजिक विषयमा आधारित टेलिभिजन कार्यक्रम सत्यमेव जयतेका पनि निर्माता र सञ्चालक हुन् । सत्यमेव जयतेकै एउटा एपिसोडमा उनले आफूले काम गरेका फिल्ममा महिलाको वस्तुकरण गरिएको स्वीकार गरेका थिए ।


तर उनले करिअरको सुरुवातदेखि नै मदिरा र सुर्तीजन्य पदार्थको विज्ञापनमा काम गर्न भने मानेनन् । ‘मेरो कारण कुनै नयाँ पुस्ताले कुलत नसिकोस् भनेर सचेत रहनु कलाकारका रूपमा मेरो सामाजिक जिम्मेवारी हो,’ २५ वर्षअघि नै उनले एउटा अन्तर्वार्तामा भनेका थिए । कलाकारका रूपमा निकै सचेत मानिने उनले अभिनय गरेको सफल सिनेमा दंगल (यद्यपि त्यो जीवनीमा आधारित थियो) को प्रशस्त आलोचना पनि भएको थियो । तर समीक्षकमाथि उनी जाइलाग्न गएको पढ्न–देख्न पाइएन । कल्पनाले व्यावहारिक रूपमै महिलालाई शक्तिशाली पात्रका रूपमा चित्रण गरिन् भने आमिरले बोलीले भए पनि महिलाले सम्मानजनक चरित्र नपाएको स्वीकार गरे ।


हिन्दी र त्यसकै धेरै प्रभावमा रहेर बनाइने अधिकांश नेपाली सिनेमामा महिलालाई ‘हिरो’ भनिने पात्रले सुरुमा ‘ग्याङ’ लिएर लखेट्छ, सताउँछ, दुव्र्यवहार र यातना दिन्छ । अनेक लाञ्छना लाग्ने गीतसमेत गाउँछ । हिंसात्मक व्यवहारबाट हिरोइन भाग्दै बाँच्दै हिँंड्छे । यत्तिकैमा सिनेमामा भिलेनको प्रवेश हुन्छ, जो हिरोभन्दा बढ्ता हिंस्रक हुन्छ । उसले हिरोइनलाई बलात्कारको प्रयाससमेत गर्छ । अचानक हिरो प्रकट भएर बचाउँछ र अघिसम्म दुव्र्यवहार गरिरहेको व्यक्ति हिरोइनको नजरमा एकाएक सज्जन बन्न पुग्छ । भिलेनभन्दा कम हिंस्रक भएकै आधारमा हिरोइनको नजरमा ऊ पास हुन्छ । हिरोइन ‘उसकी’ बन्न पुग्छे । वर्षौं पुरानो यो सूत्रबाट नेपाली फिल्म मुक्त हुनसकेका छैनन् ।


नेपाली सिनेमा उद्योग सानो भए पनि आफ्नो बलबुतामा आर्थिक सम्पन्नता र नेतृत्वको उदाहरण कायम गरेकी दिपाश्री निरौला वा ऋणमा डुबेको घरलाई सिनेमामा काम गरेको कमाइले उकासेकी केकी अधिकारी जस्ता सशक्त रूपमा व्यक्तिगत जीवन बाँचिरहेका महिला छन् । तर सिनेमामा उनीहरूको त्यो सशक्तताको छेउटुप्पो प्रतिविम्बित भएको पाइँदैन ।


हिन्दी सिनेमामा सम्भ्रान्तता देखाइने सनातन तरिका अनुसार सेरामिकका भाँडामा ब्रेकफास्ट गरिसकेपछि हिरो अफिस निस्कने तयारी गर्छ । सारी र गहना लगाएकी हिरोइनले टाई मिलाइदिन्छे । सन् २००१ को हिन्दी सिनेमा ‘कभी खुसी कभी गम’ मा यो टाई लगाइदिने नामको ‘प्रेम’लाई नाटकीय देखाइएको छ । पत्नी बनेकी जया बच्चन पति बनेका अमिताभ बच्चनभन्दा निकै होची छिन् । टाई लगाउनु अघि चढ्न पिर्का व्यवस्था गरिएको छ । सिनेमामा जया निकै धनी महिलाका रूपमा देखाइएकी छन् । उनको घरभित्र अन्य श्रम गर्न अरू महिला देखिन्छन् । उनले पतिलाई टाई लगाइदिनुमा अतिरिक्त श्रम गरेको नदेखिएकाले त्यसलाई पिर्कामाथि चढेर भए पनि प्रदर्शन गरिएको ‘माया’कै रूपमा व्याख्या गर्नेहरू स्वतन्त्र छन् ।


सत्र वर्ष पुरानो यही सिनेमाको दृश्यको झल्को दिनेगरी नेपाली टेलिभिजनहरूमा केही समययता एउटा विज्ञापन देखिन्छ । अफिस जान ठिक्क परेको पति (जुन पात्रको भूमिकामा राई जातिका अभिनेता छन्, त्यस समुदायमा महिलालाई खस समुदायमा भन्दा समान छ भनिन्छ) को हातबाट कम्प्युटर लिएर पत्नीले झोलामा राखिदिन्छे, टाई मिलाउँछे र कुनै बैंकका ‘नयाँ सोच’वाला नीतिहरू व्याख्या गर्छे ।


डाइनिङ टेबलमा भएको छोराले भन्छ, ‘मम्मी फोहोरवाला आयो’ र उसकी आमाले ‘सोच बदलौं’ भन्ने आशयका साथ जवाफ दिन्छे, ‘फोहोरवाला त हामी हौं छोरा, ऊ त सफाइवाला हो ।’ जबकि यो संवाद नै नक्कल गरिएको हो । सन् २०१४ मा भारतमा नरेन्द्र मोदीले प्रधानमन्त्री भएपछि सुरु गरेको ‘स्वच्छ भारत अभियान’का बेला उनकी आमाले उनलाई भनेको भनेर सामाजिक सञ्जालमा उतिबेलै यो संवाद भाइरल भएको थियो ।


दुई दशक पुराना दृश्य र चार वर्ष पुरानो संवादलाई ‘नयाँ सोच’ भनेर प्रस्तुत गर्न सक्ने स्क्रिप्ट लेखकलाई कुनै प्रश्न नगरी काम गर्न तयार हुने कलाकारले यात थाहै पाएनन् वा थाहा पाएर पनि वास्ता गरेनन्, त्यो उनीहरूको खुसी । अर्को कुरा, नेपाली फिल्म वा विज्ञापनमा देखाइने ‘सम्भ्रान्त’ घरहरूमा पेसाको बहुलताको विरलै चित्रण पाइन्छ । हजारौं पुरुष र महिला बिहान पाँचै बजे काम गर्न घरबाट निस्कन्छन्, रातिको सिफ्टमा काम गर्नेहरू पनि छन् । होटलमा खाना बनाउने सेफ छन् ।


दिनैभरि हरियो गाउन लगाएर अस्पतालका अपरेसन थिएटरमा बस्ने डाक्टर छन् । दिनैभरि चर्को घाममा हेलमेट लगाएर निर्माण स्थलमा उभिने इन्जिनियर र निर्माण मजदुर पनि छन्, जो टाई लगाउँदैनन् । महिला एकाबिहानै काममा निस्कने घर पनि छन्, जुन घरका पुरुषले खाना पकाएर केटाकेटीलाई खुवाएर, स्कुल पठाएर आफू १० बजे काममा निस्कन्छन् ।


महिलाले घर बाहिरका पैसा कमाइने भनिने कामजस्तै गरी घर भित्रको काम गर्ने छनोट पनि पाउनुपर्छ र घरेलु श्रमको उचित मूल्यांकन गरिनुपर्छ भनेर कैयौंपटक लेखिसकेकाले माथि उल्लिखित विज्ञापनमा महिलालाई गृहिणीका रूपमा देखाइएको कुराको विरोध गरेको होइन भनेर यहाँ स्पष्टीकरण दिइरहन जरुरी ठान्दिनँ । महिला मात्र किन, पुरुषले पनि घर भित्रको काम गरेर बस्छु र पैसा कमाउने काम पत्नीले वा दिदीबहिनीले गरोस् भनेर भन्छ भने उसले रोज्न पाउनुपर्छ ।


तर घरको काम गर्ने महिलालाई ‘यही सुहाउँछ’ र पुरुष भए निकम्मा भनेर चित्रण गरिने खालका श्रव्यदृश्य सामग्रीको निर्माणले जनमानसको मानसिकतामा असर पार्छन् । उक्त विज्ञापनमा पतिको हातमा कप हुन्छ, जसमा उसले चिया वा कफी पिइरहेको छ भनेर अनुमान लगाउन सकिन्छ । टाई लगाइदिन र कम्प्युटर झोलामा हालिदिन समेत पर्खेर बस्ने मान्छेले ‘ब्रेकफास्ट’ आफैं बनाएको होला भनेर कल्पना गर्न गाह्रै पर्छ । यस्तो दृश्यले ‘बदलिएको सोच’को सट्टा अतिरिक्त श्रम देखियो भनेर कुनै विज्ञापनको दर्शकले टिप्पणी गर्ने अधिकार अवश्य सुरक्षित हुन्छ ।


कतिपय सामान्य नेपाली घरमै लैंगिक भूमिका बदलिंँदैछन् । बुहारी उठेर दैलो पोतोस् भनेर सासू त के ससुरासमेत आजकल बस्दैनन् । बुहारी नउठ्दै सिमेन्टले बनेको पिंँढीमा झ्यापझुप पानी हालेर पखालिसक्छन् । सहरमा भएकी बुहारी गाउँ आओस् र खेतीकिसानी गरोस् भनेर बस्नुको सट्टा जागिर खाने बुहारीलाई घरको काम र बच्चा हेरिदिन सहयोग होस् भनेर सासूहरू सहर पस्न थालेका छन् । तीस दिन खाइने भनेर आलोचित तीजमै हिजोसम्म माइत गई बुहारीलाई कजाएर ढसमस्स बसेर तीज मनाउने भनेर चिनिएका अमाजूहरू बुहारीलाई आफूकहाँ बोलाएर दर खुवाउन थालेका छन् ।


आंशिक रूपमै सही, बदलिँंदै गएका नेपाली घरका यस्ता दृश्यलाई आफ्ना कृतिमा प्रतिविम्बित गर्दा कुनै कलाकर्मीलाई घाटा हुँदैन । तर स्टेरियोटाइपलाई ‘प्रेम’ हो भनेर जिद्दी गर्नका लागि कुनै कलाकारले सामाजिक सञ्जालमा कसैले गरेको ‘तिम्रै सोच न्यून हो’ भन्ने तहको टिप्पणीलाई लाइक गर्ने हदको सहारा लिनुपर्ने भने दयनीय स्थिति हो ।


सोच बदल्न र समाजमा भइरहेको परिवर्तनलाई श्रव्यदृश्य सामग्रीमा दर्शाउन न पैसा कम धेरै कमाउनुले परक पार्छ, न करिअरमा शक्तिशाली हुनु नहुनुले । भारतमा कंगना रनावतले करिअरको सुरुदेखि नै छाला गोरो पार्ने क्रिमका विज्ञापनमा काम गर्न मानिनन् । शाहरूख खानलाई बादशाह भनिन्छ र पनि उनले फेयर एन्ड ह्यान्डसमको विज्ञापनमा काम गर्न छाडेका छैनन् । त्यसैले यसमा न पैसाको कुरा छ, न शक्तिको । कुरा उही ‘सोच’को मात्रै हो । कलाकार भएर कसैले आफूलाई समाजको अंगको रूपमा स्वीकार गर्छ कि गर्दैन भन्नेमात्रै फरक हो ।


भारतमै पनि कमर्सियल सिनेमामा नयाँ आयाम थपिँंदैछन् । महिलाको यौन स्वतन्त्रताको वकालत गर्ने ‘लिपिस्टिक अन्डर माई बुर्खा’ बनेको छ, राति क्लबमा गएर रक्सी खाएका महिलालाई जे गरे पनि हुन्छ भन्ने कुतर्कको खण्डन गरिएको र यौन हिंसाका सिकार महिलालाई न्याय दिलाइएको ‘पिंक’ बनेको छ । स्यानिटरी प्याडको महत्त्व पत्नीलाई बुझाउन र गाउँ–गाउँमा मितव्ययी दरमा पुर्‍याउन लामो संघर्ष गर्ने व्यक्तिको कथा ‘प्याडम्यान’ बनेको छ ।


बिहे गरेर भित्रिएको घरमा शौचालय नभएका कारण घर छाडेर जाने बुहारी र सिंगो गाउँ र शक्तिशाली पञ्चायतलाई नै शौचालयको महत्त्व बुझाएर पत्नी ल्याइछाड्न सफल भएको उसको पतिको कथा भएको ‘ट्वाइलेट एक प्रेमकथा’ बनेको छ । अफिस हिंँड्न हतार हुन्जेल टाई लगाउन पत्नीलाई कुरेर बस्ने र घर फर्काउन सिंगो गाउँकै लागि शौचालय बनाउने काममा महिनौं खट्ने दृश्यमध्ये कुन ‘प्रेम’ हो, स्पष्ट हुन्छ । हाम्रो देशको शो बिजनेसले कम्तीमा यिनै कुराको ‘कपी’ गरे पनि केही चित्त बुझाउने बाटो हुने थियो ।


सामाजिक सञ्जालमा चौबिस घन्टै झुन्डिएर बस्नेहरूलाई विश्लेषक सीके लालले ‘लिजर क्लास ग्रुप’ नाम दिएका छन । बेरोजगारी, असुरक्षा, हत्या, हिंसाबाट आक्रान्त देशमा बस्ने निराश जनताको कुनै हिस्सालाई सामाजिक सञ्जालमा पाउने नोटिफिकेसन पनि ठूलै सम्पत्ति लाग्दो हो, चाहे त्यो कसैमाथि गरिएको अश्लील गालीगलौजमा हौस्याइएको किन नहोस् । संसारभरि यथास्थितिको विरोध र समानताको पैरवी गर्नेलाई समाज भाड्ने र विखण्डनकारी भनिन्छ ।


निधारमा दसथरीको लाञ्छना बोकेर लड्नेहरूले ल्याएको परिवर्तनको फाइदा फेरि सिरकभित्र लुकेर गाली गर्नेहरूलाई पनि मिलिहाल्छ । यो कुनै ठूलो र नौलो कुरा होइन । तर कुनै कलाकारले आफ्नो काममा यथास्थिति चाहँदैन भने उसले समाजका बदलिंँदा मान्यता र दृश्यबारे भइरहेका बहसप्रति आफूलाइ खुला राख्नैपर्छ । दुई दशक अघिकै प्रेम जप्न मन लागेचाहिँ फेरि कसैलाई जबर्जस्ती गर्न सकिँंदैन ।


बलिउड ठूलो छ र धेरै थरीका मान्छे छन् । सोच कहिले नबदल्ने, नयाँ सोच भएका वा पछि गएर सोच बदलेका पनि छन् । त्यहाँ आज यसले गजब राम्रो काम गर्‍यो भनेर सोच्यो, भोलि अर्कोले उस्तै निम्नकोटीको काम पनि गरेको हुन्छ । अधिकांश नेपाली सिनेकर्मी बलिउड वा हलिउडकाले जेसुकै बनाए पनि स्वीकार्ने, हामीलाई गाली गर्ने भनेर बचाउ गर्छन् ।


आफ्नो जीउमा कुपोषण छ वा घाउ लागेको छ भने मान्छेले आफ्नै जीउको उपचार गर्छ । फलानो अर्को मान्छेको जीउमा त मेरोभन्दा धेरै घाउ छ भनेर निश्चिन्त भएर बस्दैन । सिनेमा, साहित्य, कलाले देशको प्रतिनिधित्व गर्छन् । आफ्नो देशको प्रतिनिधित्व गर्ने वस्तु गतिलो होस्, ढंगको होस् भनेर एउटा नागरिकले चिन्ता र टिप्पणी गर्न पाउँछ ।


सिनेमा काल्पनिक कथा हो, तर अत्यन्त स्वैरकाल्पनिक बाहेक अधिकांश सिनेमा समाजकै घटना र पात्रबाट टिपेर बनाइने हुन् । त्यसरी समाजका घटना उतार्दा साँचो चित्रण होस् र कुनै वर्ग, क्षेत्र समुदायलाई लाञ्छित नगरियोस् भनेर सचेत हुनु कलाकर्मीको दायित्व हो । तर हामी अझै त्यो युगमा छौं, जहाँ सिनेमा विदेशमा प्रदर्शन गरेर लाखौं डलर सोहोर्ने निर्माताले आफ्नो सिनेमाबारे समीक्षा गरेकी एउटी २२ वर्षकी विद्यार्थीलाई ‘डलर खाएर कलर बदल्ने नारीवादी’ भनेर गाली गर्छन् । आफ्नै क्षेत्रकी सहकर्मीलाई ‘गेट वेल सुन’ भन्छन् । आशा गरौं, नेपाली श्रव्यदृश्य क्षेत्रमा छिटै नयाँ सोचवाला केही मान्छेको पदार्पण होस् वा पुरानैले सोच बदलेर नयाँ काम गरून् ।

प्रकाशित : आश्विन १२, २०७५ ०७:४५
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?