धनुष्टंकारको संस्कार

भूपी शेरचनले पञ्चायतलाई निसाना दागेर यस्तो लेखेका थिए । राजा र पञ्चहरूको रजगज । उनीहरूका आसेपासेका चालचलन । विडम्बना, काल, बेला र शासन व्यवस्था बदलियो, हामीले संस्कार बदल्न सकेनौं ।

पञ्चायत हटायौं, बहुदल ल्यायौं । संवैधानिक राजतन्त्र फाल्यौं । गणतन्त्र ल्यायौं । हाम्रा संस्कारहरूले देखाइरहेका छन्– व्यवस्था कागजमा बदलियो । हाम्रो दास मानसिकता उस्तै छ । के शासक, के शासित, के ओहदावाल, के सर्वसाधारण ।

राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीले दसैं टीका लगाइदिएका तस्बिरहरू यसैका दृष्टान्त हुन् । एक तस्बिर छ, कुर्सीमा बसेकी राष्ट्रपतिसँग भुइँमा दुवै घुँडा टेकेर टीका थापिरहेका छन् एकजना पूर्वप्रधानन्यायाधीश । अरू कैयौंले यसैगरी टीका ग्रहण गरेका छन् । कोहीले असजिलो गरेर घुँडा खुम्च्याएर, कसैले एउटा घुँडा टेकेर । हाम्रो गणतान्त्रिक चेतना, हाम्रो सामाजिक मनोविज्ञान ।

संवैधानिक राष्ट्रपति पदको सिर्जना जनताको आस्थाको केन्द्र बनाउन भएको हो । त्यो अधिकारले होइन, आचरणले बन्ने हो । पदासीन व्यक्तिको हरेक व्यवहारले बचाउने हो पदको गरिमा । गह्रँुगो पदमा बसेकाको हलुका व्यवहारले संवैधानिक प्रबन्धलाई धुजाधुजा पारिदिने रहेछ ।

श्रद्धापूर्वक कोही कसैकामा टीका थाप्न जानु व्यक्तिगत आस्थाको विषय हो । सार्वजनिक पदधारीका यस्ता क्रियाकलाप भने स्वाभाविक देखिनुपर्छ, सरल र संस्कारजन्य । भद्दा र भड्किलो होइन । टीका लगाउने निधारमा हो, घुँडामा होइन । आशिष थाप्ने हो, समर्पण होइन ।

पञ्चायतकालमा राजालाई सार्वजनिक कार्यक्रममै दुवै घुँडा टेकेर ढोग्ने व्यक्ति सत्ताकै केन्द्रमा हुन्थे । राजालाई प्रभु, स्वामी मान्थे । राजालाई मानिस हुन दिँदैनथे, आफू पनि हुन चाहँदैनथे । लोकतान्त्रिक गणतन्त्रमा पनि त्यही धनुष्टंकार संस्कार रोज्ने कि शिष्टतायुक्त लोकाचार ?

चाडबाड–रीतिथितिको संरक्षण गर्दा जनतालाई घुँडा टेकाएर होइन, आफूले घुँडा टेकेर गर्ने हो । यस्तो व्यवहारले गणतन्त्रलाई सामन्ती बनाउँछ, लोकतन्त्रसम्मत होइन ।

कसैले भनेको छ– घोडामा दास मानसिकता भएकैले मान्छेले उसलाई चढेर हिँड्न सकेको हो । नत्र मान्छे सिंह चढ्न चाहन्थ्यो । जबसम्म चाकरले आफ्नो घोडा मानसिकता त्याग्दैन, तबसम्म शासकले उसलाई दास बनाइरहन्छ ।

शासन व्यवस्था राम्ररी चलेका मुलुकका सेरेमोनियल राष्ट्रप्रमुखहरू मानवीय गतिविधिमा उत्कृष्ट हुन्छन् । आगलागी, बाढीपहिरो, आँधी–तुफान आउँदा सर्वसाधारणकहाँ पुग्छन् । सुखदु:ख सुन्छन् । मानवीय मूल्य मान्यताको जगेर्ना गर्छन् । जनतालाई राज्य छ भन्ने अनुभूति गराउँछन् । हाम्रोमा मानवीय सेवा शून्य, ठस्सा बढी । ठाँटबाँट बेसी ।

राष्ट्रपति कार्यालयले कस्तो संस्कार बसाल्ने कसैको निजी सनक र स्वाङको विषय होइन । राष्ट्रपतिको पनि निजी जीवन हुन्छ तर पर्दाभित्र । सार्वजनिक हुँदा संविधानलाई शोभा दिने व्यवहार गर्नुपर्ने हुन्छ । व्यक्तिगत रूपमा राष्ट्रपति भण्डारीको पृष्ठभूमि, सोच र संघर्ष शालीन छ, राजनीतिक परिवारको नाता पनि छ, व्यवहार हेर्दा त्यहाँ बसेर कोही कसैले सार्वजनिक रूपमै उनलाई त्यसविपरीत अभिनय गर्न बाध्य पारिरहेजस्तो छ । उनी आफैंले सोच्नुपर्छ, सरकारले सच्याउनुपर्छ, नभए संसद्ले छलफल गर्न जरुरी छ– हामीले कस्तो गणतन्त्र संस्थागत गर्ने ?

अझ यसपालि प्रधानमन्त्री सचिवालयले प्रधानमन्त्रीको टीका तालिका पनि सार्वजनिक ग‍र्‍यो । प्रधानमन्त्रीले मन्त्री, सांसद, कर्मचारी, सुरक्षासम्बद्ध उच्च पदस्थ तथा सर्वसाधारणलाई टीका लगाइदिने समयसूची सार्वजनिक गर्नु भनेको उर्दी जारी गर्नु हो । विजयादशमीका दिनका लागि मात्र होइन । चतुर्दशीसम्मै बिहान दुई घण्टा कार्यकर्ता र शुभचिन्तकलाई टीका लगाइदिने समय तालिका । प्रधानमन्त्री संवैधानिक रूपमा आलंकारिक होइन, कार्यकारिणी पद हो, प्रमुख हो । प्रधानमन्त्रीसँग काम गर्ने समय कम हुन्छ, उसमाथि यसरी फुर्मास गर्नु फजुल ।

दसैं आफ्ना मान्यजन, परिवारजन र समाजतिर फर्किने अवसर हो । चाकरहरू भने यही मौकामा सत्ता र शक्तितिर फर्किन ढोका ढकढक गर्छन् । यस्तो पर्वलाई महान् बनाउने मर्यादाले हो, विवेकले । हामीलाई सद्बुद्धि दिने सत्ताले होइन, कुनै सरकारले होइन । असल संस्कारले हो ।