वित्तीय साक्षरता किन ?

अन्तर्राष्ट्रिय मुद्राकोषको तथ्यांकअनुसार सन् २०१६ मा संसारभर एउटा वाणिज्य बैंकको शाखाले औसत ७ हजार ९ सय ३८ वयस्क मानिसलाई सेवा प्रदान गरेको थियो । नेपालमा भने एउटा वाणिज्य बैंकको शाखाले औसतमा १० हजार ४ सय ३८ वयस्कलाई सेवा प्रदान गर्छ । लघुवित्त संस्थाहरूको समेत शाखा जोड्ने हो भने प्रतिशाखा औसतमा ४ हजार ४ सय ९० जनाले बैंकिङ सेवा प्राप्त गरेको देखिन्छ । अन्तर्राष्ट्रिय मुद्राकोषको तथ्यांकलाई आधार मान्ने हो भने अमेरिका, बेलायतजस्ता विकसित देशमा सहज बैंकिङ पहुँच पुगेको देखिन्छ । यो तथ्यांकलाई कुल गार्हस्थ उत्पादनका आधारमा विश्लेषण गर्ने हो भने अफगानिस्तान, केन्या र नेपालजस्ता देश धेरै पछाडि पर्छन् ।

आर्थिक वर्ष २०७३/७४ मा २२ खर्ब ९३ अर्ब रहेको निक्षेप १७.५ प्रतिशत बढेर आर्थिक वर्ष २०७४/७५ मा २८ खर्ब ३७ अर्ब निक्षेप पुगेको छ । त्यसैगरी सोही अवधिमा कर्जा १९ खर्ब ६७ अर्बबाट २०.४४ प्रतिशत बढेर २४ खर्ब २३ अर्ब पुगेको छ । नेपालको बैंकिङ क्षेत्रले वित्तीय साक्षरताका क्षेत्रमा राम्रो प्रगति गरेको छ । गत आर्थिक वर्षमा नेपालमा मोबाइल बैंकिङ, शाखारहित बैंकिङ र एटीएमका क्षेत्रमा राम्रो वृद्धि देखिन्छ । यसले नेपाल पनि डिजिटलाइजेसन बैंकिङतर्फ उन्मुख भएको देखिन्छ तर अझै दजनौं स्थानीय तहमा वाणिज्य बैंकहरूको उपस्थिति छैन । वित्तीय पहुँचका लागि ती स्थानीय तहमा वाणिज्य बैंकको शाखा विस्तारका लागि पहल गर्नुपर्छ ।

धेरै नेपाली बैंकिङ कारोबारको पहुँचबाट बाहिर छन् । उनीहरू कारोबारका लागि व्यक्तिगत लगानीकर्ताबाट महँगो ब्याजमा कर्जा लिन बाध्य छन् । ससाना घरायसी समस्या समाधानको गर्न, शिक्षा तथा स्वास्थ्यका लागि समेत महँगो ब्याजमा ऋण लिुनुपर्ने वा आफ्नो घरखेत बेच्नुपर्ने बाध्यता धेरैलाई छ । उनीहरूका लागि वित्तीय साक्षरता आवश्यक छ । २०७० असारसम्म बैंक तथा वित्तीय संस्थाको शाखा संख्या २ हजार ४ सय ९२ थिए । अहिले ४ हजार २ सय ३ पुगेको छ । १ हजार ४ सय ९९ वटा रहेकामा पाँच वर्षमा २ हजार ७ सय ९१ वटा पुगेका छन् ।

निक्षेप ग्राहक १ करोड १४ लाख ३ हजार ३ सय ८५ बाट बढेर २ करोड ३५ लाख ४४ हजार ८ सय ५९ पुगेका छन् । कर्जा ग्राहक संख्या ८ लाख ४९ हजार ९ सय ८ बाट १३ लाख १ हजार १० पुगेको छ । यो बैंकिङ क्षेत्रका लागि सुखद हो । नेपालको बैंकिङ क्षेत्रमा शाखा संख्या, कर्जा तथा निक्षेपका ग्राहक, एटीएम, मोबाइल बैंकिङ तथा शाखारहित बैंकिङलगायतमा उल्लेखनीय प्रगति देखिन्छ । नेपालमा करिब ४० प्रतिशतसम्ममा मात्र बैंकिङ पहुंँच पुगेको छ । बाँंकी ६० प्रतिशत जनसंख्यालाई वित्तीय साक्षरताका माध्यमबाट बैंकिङ च्यानलमा भित्र्याउन प्राथमिकता दिनुपर्छ ।

सबै देशले विकासको अवस्थाअनुसार वित्तीय साक्षरता कार्यक्रम चलाइरहेका छन् । अमेरिकाजस्ता अति विकसित देशहरूले नयाँ–नयाँं प्रविधि कसरी प्रयोग गर्ने र जोखिम कसरी व्यवस्थापन गरी जालसाजीबाट बच्ने, कसरी समय बचाउने भन्नेतर्फ वित्तीय साक्षरता कार्यक्रम केन्द्रित गरेका छन् । नेपालजस्ता अविकसित देशहरूको वित्तीय साक्षरता बैंक खाता खोलाउने, बचत गराउने र कर्जा प्रवाह गर्नेजस्ता विषयमा केन्द्रित छन् । विकसित देशमा कुनै बच्चा जन्मेदेखि नै खाता खोलिदिने चलन हुन्छ ।

बच्चादेखि कार्डका माध्यमबाट भुक्तानी गर्ने सिकिसकेका हुन्छन् । मुलुकको आर्थिक विकासका लागि अर्थतन्त्रका विभिन्न क्षेत्र चलायमान हुनुपर्छ र श्रमको सदुपयोग हुनुपर्छ । लाखौं युवा वैदेशिक रोजगारीका लागि भारत, खाडी मुलुकलगायतका देश गइरहेका छन् । उनीहरूलाई नेपालमै केही काम तथा उद्यम गराउन बैंक तथा वित्तीय संस्था सफल भए मुलुकको कुल गार्हस्थ उत्पादन वृद्धि हुन्छ । "

वित्तीय साक्षरताको मुख्य उद्देश्य जनतालाई बैंक तथा वित्तीय संस्थाको सेवाबारे जानकारी गराउँदै ती सेवा लिन उत्प्रेरित गराउनु हो । यसले देशको आर्थिक विकासमा सकारात्मक प्रभाव पर्छ । हामीकहाँ वित्तीय साक्षरतामार्फत जनतालाई केही काम थालनीका लागि उत्प्रेरणा दिनु पनि आवश्यक छ ।

पढेलेखेकाले सानोतिनो काम गर्न हुँ‘दैन भन्ने मानसिकता बदल्नुपर्छ । लेखक रोबोर्ट कियोसोकीले ‘रिच ड्याड पुअर ड्याड’मा आर्थिक आर्जन गर्ने वस्तुमा लगानी गर्न सल्लाह दिएका छन् । उनका अनुसार लगानी गरेको वस्तुले आर्थिक आर्जन गर्छ भने त्यो सम्पत्ति हो र लगानी गरेको वस्तुले आम्दानी दिंँदैन र खर्च बढाउंँछ भने त्यो दायित्व हो । उनका अनुसार धनी मानिसको सम्पत्ति बढी हुन्छ र दायित्व कम हुन्छन् । वित्तीय साक्षरताले मानिसलाई आम्दानी बढाउने क्षेत्रमा लगानी गर्न प्रोत्साहन गर्नुपर्छ ।

लेखक ओम डेभलपमेन्ट बैंक लिमिटेडका नायब प्रमुख कार्यकारी अधिकृत हुन् ।