नेपालमा मार्क्सवादको ‘विकास’

जो मार्क्सवादको राजनीतिक चिन्तनप्रति असहमत थिए, तिनीहरू पनि उक्त विचारसँग निरपेक्ष रहन सक्ने स्थिति थिएन र छैन । अर्थात् मार्क्सको समयपछिका अर्थ–राजनीतिक चिन्तन र धार सबैका लागि मार्क्सवाद कम्तीमा पनि एउटा ‘सन्दर्भ सामग्री’का रूपमा महत्त्वपूर्ण रह्यो । अझै रहिरहेको छ ।

यतिसम्मको कुरा मार्क्सवादलाई प्राज्ञिक रूपमा बौद्धिक इतिहासमा कसरी लिइन्छ भन्ने कुरा भयो ।

यसरी नलिइयोस् पनि किन ? मार्क्सको दार्शनिक हस्तक्षेपभन्दा पहिले यदि कोही मान्छे गरिब थियो भने कित ऊ आफ्नै क्षमताका कारणले गरिब भएको हो भनेर बुझिन्थ्यो, कि उसको भाग्यले ठगेर । मार्क्सले त्यसप्रति कटाक्ष गर्दै भने– यदि कोही गरिब छ भने उक्त गरिबीको पछाडि कसैले उसलाई शोषण गरेको इतिहास हुन्छ ।

यसलाई यसरी पनि बुझ्न सकिन्छ : अहिलेको नेपालमा यदि कुनै १८ वर्षको युवती खरर अंग्रेजी बोल्न सक्दिनन् भने उनलाई अंग्रेजी भाषा नआउने विद्यार्थी भन्न मिल्दैन । त्यसको पछाडि उनी कस्तो विद्यालयमा पढ्ने परिस्थिति कसरी बनेको रहेछ भन्ने ‘इतिहास’ले काम गरेको हुन्छ । यहाँ उक्त विद्यार्थीको बौद्धिक क्षमतामा प्रश्न उठाउन मिल्दैन, किनकि बच्चा अवस्थामा सिकाइयो भने जसले जुन भाषा पनि सजिलै सिक्न सकिहाल्छन् ।

त्यस्तै समाज बन्ने क्रममा बिभिन्न वर्ग बनेका हुन्छन्, जसको बीच संघर्ष निरन्तर भइरहेको हुन्छ भन्ने त भइहाल्यो । यी वर्गविभेद र सामाजिक अन्याय कुनै भगवानले थोपरेका कुरा होइनन्, मान्छे आफैले सिर्जना गरेका हुन् र यो सबैको समाधान मान्छे आफैले गर्न सक्छ भन्नेमा पनि माक्र्सको जोड भयो । माक्र्सले यी सबै कुरा बुझ्नुमात्र पनि कुनै ठूलो कुरा होइन भने ।

मुख्य कुरा त यी सबैलाई बदल्नु हो भन्नेमा उनको जोड रह्यो । जसको लागि उनले विधि पनि सिफारिस गरे । उनले सुझाएको विधि अनुसारका राजनीतिक प्रणाली उनले भनेको विषय सम्बोधन गर्न असफल भए । तर उनले गरेको समाजको दार्शनिक व्याख्या जहिले पनि महत्त्वपूर्ण र शक्तिशाली रह्यो, अहिले पनि छ । यसबारे कुरा यत्ति हो ।

मार्क्सका विचारलाई संसारभरका राजनीतिक मार्क्सवादीले कुन–कुन रूपमा कहाँ कसरी प्रयोग र दुरुपयोग गरे भन्ने त बृहत र धेरै छलफल भएको विषय पर्‍यो । तर नेपालको सरकार अहिले ‘नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी’कै नेतृत्वमा चलिरहेको स्थिति र नेकपा नेतृत्वको सरकारको अर्थ–राजनीतिक धारको चरित्र के हो भनेर प्रश्न उठिरहेको सन्दर्भमा नेपालमा मार्क्सवादको विकास कसरी भएर यो कहाँ आइपुगेको छ भनी विश्लेषण गर्दा मार्क्सवादका थुप्रै विचित्र विकासक्रम सचित्र देख्न सकिन्छ ।

सोभियत संघको विघटन र नेपालको तत्कालीन वामपन्थी मूलधारको ‘बुर्जुवा’ संसदमा प्रवेश हुने घटना एक–दुई वर्षको अन्तरालमा भएका थिए । विश्वभरका अन्य कम्युनिष्टलाई जस्तै त्यतिबेला नेकपा मालेको प्रमुख वैचारिक असमञ्जस्य आफू को हौं भन्ने र अरुको अगाडि आफूलाई कसरी परिचय गराउने भन्ने नै थियो ।

र त्यस्तो परिस्थितिका लागि उनीहरूले निकालेको सबैभन्दा सजिलो उपाय थियो– मार्क्सवादलाई समय–सापेक्ष बनाउँदै लग्ने । अर्थात् ‘मार्क्सवादलाई नेपाली सन्दर्भमा विकास गर्दै लग्ने’ । र मार्क्सवादलाई त्यो बेलादेखि यसरी विकसित गरिँदै लगिएको छ कि यही विकासक्रमका विचित्रताले नै अहिलेका धेरै कुरा बुझ्न सजिलो बनाउँछन् ।

नेकपाका अध्यक्ष पुष्पकमल दाहालले हालै म्याग्दीमा तातोपानी स्नानपछि महादेव मन्दिरमा गएर किन आरती गरे वा नेकपा अध्यक्ष र प्रधानमन्त्री केपी ओलीले विवादास्पद युनिभर्सल पिस फेडरेसनको धार्मिक कार्यक्रमका लागि सरकारी आतिथ्य दिन र ‘जिससकी छोरीको’ पुरस्कार लिन किन ‘नाइ’ भन्न सकेनन्– यी सबै उदाहरण अति साधारण तब लाग्छन्, जब नेपालमा माक्र्सवादको कसरी विकास भएको भनेर हेरिन्छ । अर्थात् नेपालको माक्र्सवादलाई नेपाली सन्दर्भमा विकास गर्दै लग्ने क्रममा अहिले कार्ल माक्र्सलाई धार्मिक मन्दिरमा प्रवेश गराउने मात्र होइन, उनलाई धार्मिक सम्मेलनमै सहभागी पनि बनाउन लागिएको छ ।

कार्ल मार्क्सका चिन्तन र समाजको व्याख्यालाई राजनीतिकर्मीले यस्तो पेसागत धन्दा बनाइदिएका छन् कि अब कोही व्यक्ति निजी रूपमा एउटा माक्र्सवादी जीवनशैली बाँच्छु भन्दा पनि असम्भवप्राय: भएको छ । माक्र्सवादलाई राजनीतिले विधिका रूपमा प्रयोग गर्न खोज्यो– ठिकै छ । जहाँ जति सफल–असफल भयो, त्यो पनि ठिकै छ । तर माक्र्सवादबाट राजनीति सुरु गरेकाले आफू माक्र्सवादबाट जति विमुख भए पनि त्यस कुरालाई माक्र्सवादको नयाँ सन्दर्भको ‘विकास’ भनेर जे भन्ने गर्छन्, त्यो बेठिकमात्र हैन– विचित्रको नै छ । जसका एक–दुईवटा उदाहरणको अब चर्चा गरौं ।

मार्क्सवादीले आफूलाई वैज्ञानिक विचार राख्ने जमात बताउँछन्, जुन ठिकै छ । जस्तो– कोही मान्छे गरिब छ भने उसले कुनै पूर्वजन्मको पापस्वरूप अहिले गरिब भएको होइन कि उसलाई इतिहासको शृङखलामा कसैले शोषण गरेको छ, तसर्थ ऊ गरिब भएको हो भन्ने विचार वैज्ञानिक हो । तर मान्छेको वर्तमान भौतिक परिस्थितिलाई बदल्न कुनै भगवानको जरुरत छैन, मान्छे आफैले गर्ने हो भन्ने विचार छाडेर जब प्रचण्ड कुनै देवस्थलमा आरती उतार्न जान्छन्, त्यसलाई मार्क्सवादको नयाँ सन्दर्भमा गरिएको विकास भन्नु नाजायज हो ।

समाजमा द्वन्द्व किन हुन्छ र त्यसको उपाय के हो भनी माक्र्सले गरेको चर्चा वैज्ञानिक नै हो । तर जब प्रधानमन्त्री ओलीले धार्मिक कार्यद्वारा विश्वमा शान्ति स्थापना हुन्छ भन्ने विचार प्रबद्र्धन गर्ने संस्थामा ‘आशिर्वचन’ लिन्छन्, त्यसलाई वैज्ञानिक भनिँदैन । ईश्वर छ वा सायद छ होला भनेर सोच्ने मान्छेले वैज्ञानिक चिन्तन राख्न पाउँदैन भन्ने हुँदैन । किनकि ईश्वरको अस्तित्व छ कि छैन, ब्रह्माण्डको पछाडि के रहस्य होला भनेर घोत्लिनु र वैज्ञानिक सोच राख्नुको बीच अन्तरविरोध हुँदैन ।

तर संसारमा अहिले भएको द्वन्द्वको समाधान गर्न वा राज्य र समाजलाई कसरी बुझ्ने र चलाउने भन्ने विषयमा विगत दुई–चार हजार वर्षका बिभिन्न कालखण्डमा बिभिन्न चिन्तकले दिएका विचारलाई जसले धर्म मान्छ र तिनै विचार दिने मान्छेलाई नै जसले भगवान मान्छ, उसले वैज्ञानिक विचार राखेको दाबा गर्न मिल्दैन ।

नेपालका राजनीतिक मार्क्सवादीहरू जहाँ–जहाँ माक्र्सवादी रहिरहन सक्थे, त्यहाँ माक्र्सवादी नै रहन चाहेनन् । तर जहाँ माक्र्सवादी भइरहन सम्भव थिएन, त्यहाँ फेरि माक्र्सवादी नै रहने जिद्दी गरे । यही परिस्थितिले नै उनीहरूलाई एउटा यस्तो कृत्रिम वास्तविकतामा लगेर राखिदिएको छ कि उनीहरू कहिलेकाहीं त औसत रूपमा ठिक र बेठिकसमेत छुट्याउन नसक्ने भएका हुन् कि जस्तो लाग्छ ।

जस्तो– राजनीतिक प्रणालीका रूपमा अब माक्र्सवाद लागु गर्न वा गरे पनि त्यसलाई टिकाउन सम्भव देखिंँदैन । त्यस यथार्थलाई तत्कालीन एमालेका महासचिव मदन भण्डारीले बेलैमा बुझेर जनताको बहुदलीय जनवाद भन्ने एउटा भाष्य दिए । त्यो भनेको अब संसदीय लोकतन्त्रमा नजानुको उपाय छैन, तर समाजवादीचाहिँ भइरहने भन्ने नै थियो ।

माओवादी पनि ढिलो–चाँडो त्यहीं आउनु नै थियो, आए । तर बौद्धिक, नैतिक र चारित्रिक रूपमा उनीहरू जति पनि माक्र्सवादी रहिरहन पाउने नै थिए, बहुदलीय व्यवस्थामा आइसकेपछि पनि । आफ्नो पैतृक सम्पत्ति जति थियो, त्यो सबै पार्टीलाई वा समाजलाई दिएर माक्र्सवादी वा समाजवादी हुन तिनलाई कसले रोकेको थियो ? कि ‘जबज’मै त्यस्तो केही लेखिएको थियो कि राजनीतिक प्रणालीको रूपमा माक्र्सवाद छाडेपछि व्यक्तिगत जीवनशैलीनै समाजवादी हुन सक्दैन ?

आफ्नो निजी सम्पत्तिको मोह त त्याग्नै सकेनन् रे, आफूसँग भएको भन्दा दर्जनौं गुना सम्पत्ति बढाउने, कमाउ धन्दामा नलाग्न तिनलाई कुन सिद्धान्तले रोकेको थियो ? यी सबै व्यवहारले देखाउने निष्कर्ष एउटै छ : राजनीतिक रूपमा जुन असम्भव छ, त्यहाँ माक्र्सवादी हुँ भन्न नछोड्ने तर सजिलैसँग व्यक्तिगत जीवनमा माक्र्सवादी भइराख्न जो सजिलै सम्भव हुनुपर्ने त्योचाहिँ गर्दै नगर्ने ।

निजी सम्पत्ति जोड्दिन, महङ्गो विलासी निजी सवारी साधन प्रयोग गर्दिन, आफ्ना छोराछोरीलाई महङ्गा विद्यालयमा पढाउँदिन, औषधि–उपचारका लागि महँंगा विदेशी अस्पताल जाँदिन, जहाँ आम नेपाली जान्छन्, त्यहीं जान्छु भनी न्युनतम रूपमा माक्र्सवादी भइरहन कुन विश्व परिस्थितिले रोकेको छ ? कि उनीहरूलाई साँच्चै लागेको हो– जब राजनीतिक प्रणालीको रूपमा माक्र्सवाद लागु हुन सक्दैन भने निजी जीवनमा माक्र्सवादी हुनुको के अर्थ ? जब आफू कुनै पनि अर्थमा पुँजीवादमा विश्वास गर्ने व्यक्तिजति समेत माक्र्सवादी छैन भन्ने थाहा भएपछि पनि आफूलाई मार्क्सवादी नै भनिराख्नु धार्मिक गुरुले ‘पहिले आफैलाई चिन’ भन्छन् नि– त्यस्तै आफैलाई आफू को हुँ भन्ने नचिनेर हो त ?

जसरी कुनै गरिबीको पछाडि शोषणको इतिहास हुन्छ भनी माक्र्सले भनेको कुरा यहाँ दोहोर्‍याइएको छ, त्यसरी नै एकपटक त सम्झनैपर्छ कि यदि बीस वर्ष पहिले राजनीीिमा आउँदा गरिब रहेको कोही नेता अहिले धनी भएको छ भने त्यसको पछाडि भ्रष्टाचारको इतिहास त हुन्छ नै । आफू जहाँ माक्र्सवादी रहन सकिँंदैन, त्यहाँ त्यही कुरा प्रस्ट भन्नसमेत नसक्नेलाई आफू माक्र्सवादी हुँ भन्ने छुट हुन्छ र ?

यदि मार्क्सवादमा भएका कुनै कुरा पुराना लाग्नथाले भने सोझै भने हुन्छ, यो कुरा पुरानो भयो । त्यहाँको कुनै व्याख्या आफूलाई मन पर्दैन भने त्यो पनि सोझै भने भइहाल्यो । त्यसको सट्टा अर्को कुनै विचार छ भने त्यो पनि सोझै भने भो– यो मार्क्सवाद अन्तर्गत पर्दैन ।  तर आफ्ना व्यक्तिगत आचरणगत र सैद्धान्तिक सबै खाले विचलनलाई ‘माक्र्सवादको नयाँ सन्दर्भमा विकास’ भनेर अरुलाई झुक्याउन त सकिएकै होला ।

आफूलाई नै झुक्याउन त अलिक गार्‍हो हुनुपर्ने होइन र ? अन्त्यमा, यी सबै विकासक्रमको आधारमा स्पष्ट रूपमा भन्न सकिन्छ : नेपालको विकास गर्न माक्र्सवाद चाहिन्छ भनेर आउनेहरूले नेपाललाई माक्र्सवाद लगाएर विकास गर्न त सकेनन् । तर त्यस्तो गर्ने प्रयासमा यिनीहरूले मार्क्सवाद स्वयम्‌लाई यति विकसित गरे कि अब कोही मार्क्सवादीलाई मन्दिरभित्र गएर किन पूजा गरेको भनेर कसैले सोध्यो भने उसले भन्न सक्छ : नेपालमा हामीले मार्क्सलाई जोगाएर राख्ने अब योभन्दा अर्को ठाउँ नै कुन बाँकी छ र ?

twitter: @Bishnusapkota