बालबालिकालाई विज्ञान

मेरा छोराछोरीले बाह्र–चौध वर्षअघि विराटनगरको एउटा निजी विद्यालयमा स्कुले शिक्षा आर्जन गर्ने अवसर पाए । उनीहरूका लागि विज्ञान कहिल्यै रुचिकर भएन ।

कक्षा ७–८ पढ्दाताका छोराले बेला–बेला ‘मम्मी, वैज्ञानिकहरूले गरेका काम र सिद्धान्तलाई हामीले किन घोकिरहनुपर्ने ? हामीले नयाँ काम गर्नुपर्छ हैन र ?’ ऊबेला आफ्नो रुचि थाहा नपाई जेनतेन विज्ञान संकाय पढेकाले मैले छोराछोरीलाई विज्ञान पढ्नैपर्छ भनेर कहिल्यै दबाब दिइन । जे पढे पनि टुंग्याउनु भने पर्छ है मात्र भनेँ ।

विज्ञान विषयलाई रुचिकर बनाउन शिक्षकको अहम् भूमिका हुन्छ । मैले शिक्षण पेसा अपनाएको २३ वर्ष भयो । ससाना बालबालिकालाई विज्ञान पढाउँदा व्यावहारिक ज्ञान दिने प्रयास गर्दै आएकी छु । व्यावहारिक कक्षामा सकभर पुस्तक नहेरी कक्षा लिन्छु र स्थानीय स्तरमा पाइने शैक्षिक सामग्री प्रयोग गर्छु । जीव विज्ञानमा बोटबिरुवाबारे पढाउँदा विद्यालय परिसरमा रोपिएका फलफूल र तरकारी देखाउँदै बुझाउने प्रयास गर्छु । कौसीमा रोपेको बोटबिरुवा देखाउन मासिक रूपमा लान्छु ।

साना बालबालिकाको उमेर र रुचि अनुसारको पाठ्य–पुस्तक अभावलाई अधिकांश विद्यालय र शिक्षकले महसुस गरेको पाइँदैन । कतिपय नाम चलेका निजी विद्यालयले ‘बढी पुस्तक बढी पढाइ’ भन्ने मान्यतालाई आत्मसात गरेको पाइन्छ । उदाहरणका लागि विराटनगरका अधिकांश निजी विद्यालयमा युकेजी पढ्ने साना विद्यार्थीलाई अंग्रेजी र विज्ञानका दुई–दुईवटा पुस्तक पढ्नुपर्ने बाध्यता छ ।

नेपाली बाहेक सबै विषय अंग्रेजी माध्यममा पढ्नुपर्छ । यो बाध्यतालाई न शिक्षकले विद्यालयमा नत अभिभावकले घरमा महसुस गर्ने गरेको पाइन्छ । अंग्रेजीमा भर्खरै दुई वा तीन शब्दको वाक्य बनाउन र बुझ्न थालेका युकेजीका विद्यार्थीले कसरी विज्ञान र सामाजिक पुस्तकका लामा वाक्य बुझ्छन् भन्ने अर्को बहसको विषय बन्न सक्छ ।

विज्ञान विषयका दुइटा पुस्तकमा ‘एक्टिभिटी’ र ‘कोर्स’ भनेर छुट्याइए पनि सिलसिलेवार छैनन् । कोर्स बुकमा दिइएको अभ्यास एक्टिभिटी बुकमा गराउनुपर्ने हुन्छ, तर व्यवहारमा त्यस्तो छैन । विज्ञानको पुस्तकमा सामाजिक शिक्षा र अंग्रेजी पुस्तकमा समेटिएका पाठ दोहोर्‍याएर राखिएका छन् ।

विज्ञानको पुस्तकलाई मोटो बनाउन अंग्रेजी पुस्तकको पाठ ‘एक्सन वर्ड’ समावेश गरिएको छ । यस्ता झिनामसिना लाग्ने तर संवेदनशील विषयमा लेखक र प्रकाशनगृहले नजरअन्दाज गर्नु भनेको ससाना विद्यार्थी र अभिभावकलाई गुमराहमा पार्नु हो । यस्ता कार्यमा शिक्षक र विद्यालय व्यवस्थापनले प्रत्यक्ष र परोक्ष रूपमा मलजल गर्दै आएको देखिन्छ ।

निजी विद्यालयका विशेषगरी पूर्वप्राथमिक तहमा पढाउने अधिकांश शिक्षक–शिक्षिकाले विद्यालय व्यवस्थापनसँग यस्ता विषयमा बिरलै छलफल गरेको पाइन्छ । कतिपय विद्यालय सञ्चालक वा प्राचार्य अध्यापनमा भन्दा व्यवस्थापनमा बढी व्यस्त हुन्छन् । यस्ता पुस्तक लेखक र प्रकाशनगृहको एकमात्र ध्याउन्न भनेको पुस्तक बिकाउनु हो । जति मोटो पुस्तक उति बढी मूल्य र जति बढी पुस्तक उति बढी कमिसन ।

पुस्तक लेखक र प्रकाशनगृहको एकाधिकारका कारण हाम्रा ससाना विद्यार्थीले पूर्वप्राथमिक तहमा विज्ञान विषयको आधारभूत ज्ञान पाउने अधिकारबाट वञ्चित हुनुपरेको छ । अमिल्दो पाठहरू भिन्न–भिन्न शिक्षकले भिन्न तरिकाले पढाउँदा साना बालबालिकाले कसरी बुझ्छन् भन्ने विषयमा पुस्तक लेखकहरू संवेदनशील देखिँंदैनन् । सिर्जनशील र जाँगरिला शिक्षकले विज्ञानलाई रुचिकर बनाउन शैक्षिक सामग्रीसहित पढाए पनि अन्यले कसरी र के गरी पढाउँछन् भन्ने विषयमा प्राचार्य र विद्यालय व्यवस्थापन संवेदनशील देखिँंदैनन् ।

विज्ञानलाई रुचिकर बनाउन व्यावहारिक ज्ञान र शैक्षिक सामग्रीको अपरिहार्यतालाई अधिकांश विद्यालय र शिक्षकले बुझेको देखिंँदैन । जीवविज्ञान अन्तर्गत पढाइने बोटबिरुवा सम्बन्धी व्यावहारिक ज्ञान दिन विद्यालय परिसरमा करेसाबारी बनाउन सकिन्छ । करेसाबारीमा मानव शरीरलाई चाहिने फलफूल र तरकारी फलाउन सकिन्छ । तरकारी खाँदाको फाइदाबारे ससाना विद्यार्थीले थाहा पाउँछन् ।

उनीहरूमा कौतुहलता बढ्छ र विज्ञान विषय रुचिकर बन्दै जान्छ । बोटबिरुवाको जीवनचक्र आफ्नै अगाडि देख्दै हुर्केका विद्यार्थी माथिल्लो तहमा पनि यस्तै शिक्षा पाए कृषिविज्ञ/वैज्ञानिक बन्ने सम्भावना बढ्छ । पूर्वप्राथमिक तह औपचारिक शिक्षाको जग हो । नाम चलेका विद्यालयमा भर्ना गरेपछि सबै बुझिहाल्छन् भनेर बस्ने मजस्ता धेरै अभिभावक पछुताएका छौं ।

पूर्वप्राथमिक तहमा पढ्ने विद्यार्थीको उमेर र रुचि अनुसार पाठ समेटिने र सोही अनुरूप शिक्षण सिकाइ गर्ने हो भने विज्ञान बालबालिकाका लागि जीवन र जगत जोड्ने पहिलो विषय हुनसक्छ । विज्ञान विषयका शिक्षक र विद्यालय व्यवस्थापनले पनि ससाना विद्यार्थीको उमेर र रुचि अनुसार पुस्तक छनोट गर्नुपर्छ ।

प्रकाशकले पनि मोटो र बढी संख्यामा पुस्तकभन्दा पनि आफ्नो देशको परिवेशसँग मेलखाने पाठ समेटेर पुस्तक प्रकाशन गर्नुपर्छ । विज्ञान विषय रुचिकर बनाउनु भनेको विज्ञ र वैज्ञानिक जन्माउनु हो ।