आत्म–प्रशंसाको राष्ट्रिय ग्रन्थि

निकट इतिहासको यही क्रममा व्यक्तिका पहिचानहरूमध्ये राष्ट्रियता एउटा प्रमुख परिचय बन्यो । जीवनमा गर्व गर्नैपर्ने विषय आफ्नो परिवारभन्दा पनि राष्ट्र हो भन्ने वर्णनले ब्यापकता र स्वीकार्यता पायो । परिणामत: संसारभरका मानिसको परिचय उनीहरूको राष्ट्रियताबाट बनेको छ । राष्ट्रविहीन बनेकाहरू पनि एउटा न एउटा राष्ट्रियतासँग जोडिएका छन् । जस्तो भूटानबाट लखेटिएका नेपाली मूलका शरणार्थी अहिले अमेरिका वा अन्य देशमा बस्छन् ।

यतिसम्म सजिलै बुझिने भयो । नेपालको सार्वजनिक बहसको वृत्तमा आफ्नो इतिहासलाई बुझ्ने र बुझाउन चाहने सन्दर्भमा जुन खालका आख्यानको प्रभुत्व देखिएको छ, ती अचम्मलाग्दा मात्र होइन, चिन्ता गर्नुपर्ने खालका समेत छन् । एउटा ‘सर्वशुलभ’ उदाहरणबाट हेरौं । पृथ्वीनारायण शाहले अहिलेको नेपाललाई एकीकरण गरेको तथ्य सबैले पढेको र स्वीकार गरेको कुरा हो ।

त्यतिखेर अन्य धेरै राज्य जुन प्रक्रियाबाट विस्तार हुन्थे, नेपालमा पनि भएको त्यस्तै–त्यस्तै हो । राज्य निर्माणको त्यो प्रक्रिया कसैलाई गौरवशाली लागेको हुनसक्छ, कसैलाई त्यस्तो नलाग्न सक्छ । इतिहास घटनामात्र होइन, घटनाबारे मान्छेले लेख्ने दृष्टिकोणयुक्त आख्यान पनि हो । तथ्य एउटै लेखिए पनि कुन तथ्य कस्तो सन्दर्भसँग मिसाएर लेखियो भन्ने कुराले अर्थ फरक पर्ने पनि सबैले जानेकै हो । तर इतिहासका कुनै प्रक्रियाका सन्दर्भमा त्यो इतिहासलाई हेर्ने दृष्टिकोण फरक हुँदैमा नेपालको राष्ट्रियता कमजोर हुन्छ कि भनेर डराउनेहरूले आफ्नो संकुचित विचारका कारण उल्टो राष्ट्रियतालाई कमजोर बनाएका हुन सक्छन् । आफ्नै देशको इतिहासलाई हेर्ने दृष्टिकोणका विविधतालाई स्वीकार्न नसक्नेले राष्ट्रियता कसरी बलियो बनाउने होलान् ?

कोही–कोही सत्ताधारीलाई लागेको देखिन्छ, निर्वाचन जितेर बनेको सरकारका कमजोरी आलोचना गर्दा लोकतन्त्र कमजोर हुनसक्छ । जबकि लोकतन्त्र भनेकै भएका कमजोरीबारे खुला आलोचना र छलफल गर्न पाउने व्यवस्था हो । आलोचनाले लोकतन्त्रलाई बलियो बनाउने हो । आलोचना गर्न नपाइने भनेको बरु स्वत: लोकतन्त्र कमजोर हुने अवस्था हो । त्यस्तै इतिहासको कुनै घटना वा पात्रबारे जति खुला बहस हुनसक्यो, त्यति नै राष्ट्र–निर्माण बलियो हुने हो ।

पञ्चायतकालमा व्यवस्थाको आलोचना गर्न पाइँदैनथ्यो । त्यही नै उक्त व्यवस्थाको प्रमुख कमजोरी थियो । मुलुकको भौगोलिक अखण्डता र सार्वभौमिकतामा कसैले प्रश्न उठाउँछ भने त्यो फरक भइहाल्यो । त्यस बाहेक इतिहासका प्रक्रिया, राष्ट्रियता बन्ने कुनै ऐतिहासिक सन्दर्भमा कोही पात्रको भूमिका विशेषबारे कुनै नेपाली जनतालाई जेजस्तो लागेको छ, त्यसबारे गरिने छलफलले राष्ट्रियता झन् दह्रो हुने हो । त्यस्तो छलफल वर्जित गर्दा आफूले मानेका इतिहासका पात्र कमजोरमात्र हुन्छन् ।

यथार्थ कस्तो छ भन्ने विषय फेरि फरक हो । केही तप्काका नेपालीले आफ्नो राष्ट्रियता बुझ्ने र राष्ट्रप्रति अपनत्व देखाउने तरिका अचम्मको छ । अब नेपाली भाषाका आदिकवि भानुभक्तबारे कसैले आलोचनात्मक टिप्पणी गर्न पनि दुईपटक सोच्नुपर्ने भएको होला । ठिक छ, भानुभक्तले नेपाली भाषालाई राष्ट्रिय मूलधारमा ल्याउन ऐतिहासिक भूमिका खेलेका थिए । त्यो कुरा नेपाली मातृभाषी प्राय: सबैलाई मनपर्ने भइहाल्यो ।

तर कसैलाई भानुभक्तको काव्यचेत मनपरेन र त्यसको आलोचना गर्‍यो भने उसको राष्ट्रियतामै प्रश्न हुने स्थिति हो त ? माया वर्तमानमा आफ्नो देशको लागेको हो कि कुनै एउटा इतिहासको पात्रको जो अहिलेको नेपाल निर्माण हुने प्रक्रियामा कुनै एउटा भूमिकामा थियो ? जबकि त्यो भूमिकाको आफ्नै ऐतिहासिकता छ र त्यो ऐतिहासिकताबाट छुट्याउँदा त्यसको अर्थ फरक पर्न पनि सक्छ ।

माथि उल्लेख गरिएका वर्गका कतिपय व्यक्तिलाई आफ्नो इतिहास बुझ्ने त्यस्तो ग्रन्थि कसरी प्राप्त भएको हो, सहजै बुझ्न सकिन्छ । लोकतान्त्रिक वा वामपन्थी जुन कित्ताका भए पनि उनीहरूले पढेर हुर्केको इतिहास पञ्चायत व्यवस्थाले घोकाएको मध्येकै थियो । त्यस बीचमा माओवादी ‘जनयुद्ध’ले आमरूपमा बुझिएको नेपालको इतिहासमाथिको चेतलाई उथलपुथल पारेकै हो । (यद्यपि उनीहरू अहिले त्यसबाट अर्कैतर्फ फर्किसके ।) त्यसमाथि मधेस र जनजातिका आन्दोलनले ‘मूलधार’का नेपालीले आरामपूर्वक बुझिराखेको इतिहासप्रतिको दृष्टिकोणमाथि थप प्रश्न उठाएकै हुन् ।

ती आन्दोलन जारी रहेकै बेला धेरैमा उकुस–मुकुस पक्कै थियो । तर ती त्यतिबेला बोल्न सकिरहेका थिएनन् । जब ती अन्य आन्दोलनहरू मत्थर भए र माओवादी आन्दोलन साम्य भयो, पहिले उकुस–मुकुसमा बसेकाहरू विस्तारै चल्बलाउन थाले । यो चलबलाहटमा उनीहरू दुई दशकअघि जति ‘फराकिलो’ सोच राख्थे, त्योभन्दा निकै सांँघुरो राख्ने भए ।

किनकि यो नयाँ सोच पछिल्लो राजनीतिक विकासक्रमको एउटा प्रतिक्रयामा आएको पनि हो । यस्तो सोच राख्नेमा त्यस्ता व्यक्ति पनि सामेल छन्, जसलाई देश संघीयतामा गएका कारण राष्ट्रियता कमजोर हुँदैछ भन्ने लागेको छ । राजावादीहरू त सदावहार त्यस्तो विचार बोक्ने नै भए । उनीहरूका लागि राष्ट्र भनेको अहिलेसम्म पनि राजतन्त्र मात्रै हो ।

त्यसैले विगत १२ वर्षको राजनीतिक प्रक्रियाप्रति जुन–जुन प्रवृत्ति बेखुस थिए, तिनीहरूले अब आफ्नो असन्तुष्टि पोख्न राष्ट्रियताको आड लिएका छन् । राष्ट्रियता मात्र एउटा त्यस्तो बलियो तत्त्व हो, जसका आधारमा अरू धेरै गल्ती माफ गर्नुपर्छ भन्नेसम्मको आख्यान जबर्जस्त छ । कति भ्रष्ट नेताबारे हामीले धेरै सुनेकै छौं, ऊ ‘अलिअलि’ भ्रष्ट भए पनि के गर्ने, देशभक्त मान्छे हो ।

यही भावनाको आडमा ती असन्तुष्टहरू अब आफूबाट आफ्नो ‘सुन्दर शान्त विशाल’ नेपाल ‘खोस्न’ आएकासँग डराउन छाडेर पुन बोल्न थालेका छन् । यो सबै एउटा राजनीतिक प्रतिक्रियामा आएको यसको पृष्ठभूमिले हुनसक्छ, उनीहरूको आफ्नो इतिहासप्रति अनुपातमा मिल्नेभन्दा चर्को गौरव गर्ने ग्रन्थि सल्बलाएको छ । अर्को मनोवैज्ञानिक कारण पनि होला । त्यो के भने– सबै ‘राजनीतिक क्रान्ति’ पूरा गर्नुको बाबजुद देशको हाल जस्तो छ, त्यसबाट फेरि धेरै आस गर्ने ठाउँ छैन कि भन्नेजस्तो देखिन थालिसकेको छ ।

जब वर्तमान त्यति गतिलो छैन र भविष्यप्रति पनि त्यति धेरै आशा छैन, त्यस्तो स्थितिमा हुने भनेको अहिलेको जस्तै हो । अर्थात् हामी अरू राष्ट्रका मानिसभन्दा ‘खतरा’, हाम्रो इतिहास अरूको भन्दा धेरै माथिको आदि ठानिने ग्रन्थि । राष्ट्र निर्माणका बेला ‘हाम्रो इतिहास सबैभन्दा गौरवशाली छ, हामी अरूभन्दा विशेष हौं’ भनेर नघोकाएको कुन देश थियो होला ।

समग्रमा, अहिले नेपालमा इतिहासका धेरै पात्रबारे राजनीति–निरपेक्ष, प्राज्ञिक–बौद्धिक छलफल हुन गाह्रो भइसकेको छ । नेपाली मातृभाषी नहुनेले भानुभक्त त के, लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको काव्यलाई नै काव्यचेतको आधारमा नबुझिदिने हुन् कि भन्नेसम्म देखिँदैछ । अर्कोतर्फ ‘मूलधार’को नेपालको इतिहास भन्ने बित्तिकै जेमा पनि गर्व गर्नुपर्छ भन्नेहरूले अब यतिमात्र भन्न बाँकी छ– राणाहरूका कमजोरी थिए होलान्, तर १०४ वर्षसम्म देशलाई मोटामोटी जोगाएर राखेका त हुन्, त्यसैले उनीहरूलाई पनि मान्नुपर्छ ।

अहिले कतिपय व्यक्तिहरू जो न पूर्वपञ्च हुन्, नत त्यतिखेर दरबारले पालेका भनिएका कोही, तिनीहरूसमेत राजा महेन्द्रको गुणगानमा किन त्यति धेरै ऊर्जा निकाल्छन् भन्ने प्रश्न पनि यही सन्दर्भसँग जोडेर मात्र केही अर्थ लगाउन सकिन्छ ।

राष्ट्रियता साँच्चै मजबुत बनाउने हो भने पचासौं लाखको संख्यामा वैदेशिक मजदुरका रूपमा संसारभर छिरलिएको नेपाली राष्ट्रियतालाई देशभित्र एकत्रित गर्ने सोच राख्ने पहिलो काम हुनुपर्ने हो । तब न राष्ट्रियता जीविकोपार्जनसँग जोडिन्थ्यो र बलियो हुन्थ्यो । नेपाली ‘भाडाका सिपाही’ हुनुहुन्न भनी राजनीतिका नारा लगाउनेहरू पालैपालो सरकारमा गइसकेका छन् र त्यो क्रमसंँगै उक्त मुद्दा पनि सेलाएको छ ।

यसले मात्र धेरै कुराको जवाफ दिँदैन र ? जुन देशका जनता आफ्नै देशमा राम्रो वर्तमान बाँचिरहेका छन्, उनीहरूले घरिघरि इतिहासका भए–नभएका गौरवगाथा अरूलाई सम्झाउनैपरेको छैन । जुन देशका मानिसले आफ्नो भविष्य आफ्नै देशमा सुरक्षित देख्छन्, तिनीहरूलाइ राष्ट्रियताको धेरै चिन्ता के होला ? तसर्थ राजामहाराजाको पालाका गाथा आफ्नै ठाउँमा छन् । वर्तमानमा राष्ट्रियता बलियो बनाउने भनेको नागरिकलाई आफ्नै देशमा सबैको भविष्य उज्यालो छ भन्ने विश्वास दिलाएर मात्र हो ।