छोराछोरीसँग खेतीपाती

नेपालको उन्नतिको मुख्य आधार हो– कृषि । यसको रूपान्तरणको स्पष्ट मार्गचित्र बनाउन ढिलो भइसक्यो । नत्र हाम्रो खानेकुराको भविष्य सुरक्षित छैन । मुख्यत: यसको पुनर्उत्पादन क्षमता बढाउनैपर्छ । अन्यथा हाम्रो खाद्य प्रणाली, जीवन पद्धति र राष्ट्रिय अर्थतन्त्रको भविष्य जोखिममा पर्छ । कृषिलाई हेर्ने दृष्टिकोण फराकिलो र उन्नत नबनाई यसको रूपान्तरणको मार्गचित्र बन्दैन । यसबारे हाम्रो नेतृत्वको उचित ध्यान अझै पुगेको छैन । यसले प्रश्न उठ्छ– कतै कृषिलाई हेर्ने हाम्रो सामाजिक तथा राजनीतिक दृष्टिकोणमा व्यापक ह्रास हुँदै गएको त हैन ? यस लेखमा भविष्यमुखी कृषिको मार्गचित्र बनाउँदा ध्यान दिनुपर्ने आधारभूत पक्षबारे चर्चा गरिएको छ ।

मुख्यत: स्वस्थ खाना, स्वच्छ पर्यावरण, रोजगारी र आम्दानीजस्ता मूल सवाललाई केन्द्रमा राखेर कृषिलाई किन र कसरी उन्नत बनाउने भन्ने बहस/विश्लेषण गरिनुपर्छ । आन्तरिक, क्षेत्रीय र विश्व परिवेशमा आएको फेरबदललाई गम्भीरतापूर्वक अध्ययन र आत्मसात गर्नुपर्छ । यसले समष्टिगत रूपमा दिगो कृषि विकासको मार्गचित्र बनाउन सघाउँछ ।

पहिले स्थानीय जैविक, भौगोलिक, पर्यावरणीय, सामाजिक र सांस्कृतिक विशेषता, आम नेपालीको खाद्यान्न र पोषण माथिको पहुँच, हाम्रा फेरिएका राजनीतिक, सामाजिक र आर्थिक सन्दर्भ र भूराजनितिक अवस्थाको मसिनो विश्लेषण आवश्यक छ । यसले नेपालको कृषिका आन्तरिक सीमा बुझ्न र आन्तरिक परिस्थिति आँकलन गर्न सघाउँछ । अनि यथार्थमा टेकेर व्यावहारिक र भविष्यमुखी कृषिको दूरदृष्टि र स्पष्ट मार्गचित्र प्रस्तुत गर्न सकिन्छ । स्पष्ट दृष्किोणले मात्र हामीलाई सही गन्तव्यमा पुर्‍याउँछ ।

ऊर्जाशील युवाको श्रमशक्ति र उत्पादनशील जमिनको बुद्धिमत्ताूर्ण परिचालन हाम्रो उन्नतिको मूल आधार हो । टुक्राटाक्रीमा गरिएको निर्वाहमुखी खेतीलाई उन्नत बनाउन, खेतीयोग्य जमिनको उपलव्धता, जमिनको एकीकरण, सामुहिक तथा सहकारी खेतीका पूर्वाधार, संरचना सयन्त्र निर्माणमा ठोस नीतिगत पहल गर्नैपर्छ । भूमि सुधार नाममा विगतमा बाँडेका आश्वासन पुलिन्दा खोलेर केलाउने र फेरिएको सन्दर्भ स्वीकारेर अघि नबढी सुख छैन ।

हाम्रो खाद्य तथा कृषि प्रणालीलाई दुई छिमेकीको कृषि अर्थतन्त्रले प्रत्यक्ष प्रभाव पार्छ । त्यसलाई नदेखे जस्तो गरेर यहाँको कृषि उन्नत बनाउने दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्न सकिँदैन । उनीहरूको कृषि अर्थतन्त्र हाम्रोभन्दा कैयौं ठूलो । हामो कृषि तथा खाद्य प्रणालीमा दक्षिणी छिमेकीको निकै गहिरो प्रभाव छ । भौगोलिक कठिनताले यान्त्रीकरण हुन नसकेको बाहेक हाम्रो कृषि सबै हिसाबले भारतीय कृषिको प्रतिलिपि प्रणाली हो । कृषि उत्पादनका लागि चाहिने अधिकांश सामग्रीसमेत उतैबाटै आउने गर्छ । अहिलेको हाम्रो कृषि स्थानीय विशेषतामा आधारित छैन ।

दक्षिणी छिमेकीको मूलप्रवाहको व्यापारिक कृषिमा आधारित छ । चीन ठूलो परिणामको औद्योगिक कृषि उत्पादन गर्दै विश्व बजारमा आएको छ, विश्वव्यापी प्रतिस्पर्धा गर्ने रणनीतिसहित । दुबै छिमेकीको प्रतिस्पर्धात्मक व्यापारिक कृषि हाम्रो खेतीपाती तहस–नहस बनाउने कारक पनि हुन् ।

ठूलो परिमाणको उत्पादन सस्तो हुने अर्थशात्रको सामान्य सिद्धान्त हो । अझ यी देशहरूले ठूलो परिणाममा अनुदान र अन्य छुटको व्यवस्था गरेका छन् । हामी न अनुदान र छुट दिएर कृषि उपजलाई प्रतिस्पर्धी बनाउन सक्छाैं । न ठूलो परिणामको उत्पादन गरेर लागत घटाउन सक्छौं । हामीसँग दुई विकल्प छन् : एउटा, फरक खालका उत्पादनको प्रबद्र्धन गरी बजारमा छुट्टै स्थान बनाउने । जस्तो– खाद्यका लागि कृषिको रणनीति लिने । प्रांगारिक कृषि प्रणाली अपनाउने । रसायन र विषादीमुक्त उत्पादन प्रबद्र्धन गर्ने । दोस्रो, तुलनात्मक कृषि उपजको उच्च गुणस्तर कायम गरेर प्रतिस्पर्धी बजारमा लैजाने ।

भूराजनीतिको चपेटामा परेको कृषि रसायन, विषादी, हर्मोन र प्लास्टिकले आक्रान्त छ । मानिसमा नसर्ने दीर्घरोग बढेका छन् । माटोको जैविक प्रक्रिया तहस–नहस छ । हजारौं वर्षदेखि निरन्तर उत्पादन दिइरहेको माटोको गुणस्तर खस्किरहेको छ । यो क्रम निरन्तर छ । कतिलाई यस्ता विषाक्त बाहिरी स्रोतको चंगुलबाट कृषिक्षेत्र जोगाउन सकिन्छ भन्ने आत्मविश्वास समेत हराउँदैछ । स्रोतमा आश्रित कृषि प्रणाली फेर्न सम्भव छ । स्थानीय स्तरमै पर्याप्त स्रोत र यसको परिचालनका अनुभव छन् । यिनको समुचित व्यवस्थापन गर्ने सरल प्रविधि, विधि र प्रक्रिया छन् । व्यावहारिक विकल्प प्रस्तुत गर्न सक्नुपर्छ ।

पर्यावरणमा देखिएका जोखिमहरूको आँकलन अर्को महत्त्वपूर्ण अभिभारा हो । जलवायु परिवर्तनले कृषि प्रणालीलाई झनै जोखिमपूर्ण बनाउँदै लगेको छ । यसले निम्त्याएका गम्भीर संकटहरू क्रमश: देखा पर्दैछन् । जलवायु फेरबदल र यसको दुष्परिणामले मानिसलाई प्रकृति बुझ्न र व्यवहार बदल्न संकेत दिएका छन् । यसको सम्बोधन गर्न सक्षम कृषि प्रणालीको विकल्प छैन । यो केन्द्रीय योजनाबाट सम्भव छैन । स्थानीय तहमै बनाउने योजना र परीक्षणका आधारमा फेरबदल गर्ने रणनीति लिनुपर्छ ।

युवा किसानलाई केन्द्रमा राखेर मात्र भविष्यको लागि उपयुक्त कृषि प्रणाली विकास गर्न सकिन्छ । किसानहरू खेतीपातीबाट शिक्षा, स्वास्थ्य उपचार र घरबार चलाउन नसकेर रोजगारीका लागि विदेशिन बाध्य छन् । उनीहरूको सामाजिक सुरक्षा सुनिश्चित नगरी अहिलेकै अवस्थामा कोही पनि किसानीमा रमाउन कठिन छ । कृषि पेसा सम्मानजनक बनाउन आधार शिक्षादेखि नै यसलाई समेट्नुपर्छ । स्थानीय विशेषतामा मानिस, समाज र प्रकृतिको अन्तरसम्बन्धको मर्म र श्रम गर्ने अभ्यासबाट सिक्ने पद्धति बसाउन सक्नुपर्छ ।

कृषिको व्यावसायिकता र आत्मनिर्भरताको पक्षलाई सन्तुलित गरी साना किसानका मूल सवाल सम्बोधन गरिनुपर्छ । साना किसानको एकीकृत खेतीपाती मात्र खाद्य सुरक्षाका दृष्टिले धेरै उत्पादनशील र भरपर्दो हुन्छ । आत्मनिर्भर र स्वाभिमानी किसानहरू खेतीपाती नाफाका लागिमात्र गर्दैनन् । यो उनीहरूको जीवन पद्धति र सामाजिक उद्यमसमेत हो ।

अहिले जैविक कृषिबारे बिभिन्न कोणबाट व्यापक भ्रम फैलाइएका छन् । यसलाई चिर्न नसके खानेकुरा व्यापार गर्ने वर्गको ठूलो दबाब सामना गर्नुपर्छ । र जैविक कृषि जोगाउन सकिँदैन । कृषि उत्पादन, उत्पादकत्व, ऊर्जा, माटो, पानी र पर्यावरणबारे फैलाइएका भ्रम र यथार्थका उदाहरणहरू अभ्यास तथा अनुसन्धानका आधारमा प्रस्तुत गर्न सक्नुपर्छ ।

जैविक खेती स्थानीयतामा आधारित हुन्छ । स्थानीय श्रम, साधन र स्रोतको उपयोगले परनिर्भरताको दुष्चक्रबाट छुटकरा मिल्छ । अन्तरनिर्भर प्रणाली विकसित हुँदै जान्छ । यसले खेतीपातीको अर्थ प्रणालीलाई सस्तो र सरल बनाउँछ । कृषिलाई सामाजिक उद्यमको रूपमा स्थापित गराउँछ । यसलाई किसानको पहुँच र नियन्त्रणमा राखिरहन सम्भव बनाउँछ । नेपालमा परम्परादेखि गरिँदै आएको एकीकृत जैविक खेती प्रणालीलाई उन्नत बनाउन सुझबुझका साथ लागेका किसानका अनुभवबाट सिक्नुपर्छ ।

उन्नत खेती प्रणालीको अभ्यासले विदेशिन बाध्य ५० लाख किसानका लागि नेपालमै रोजगारी सिर्जना गर्न सकिन्छ । सघन तथा एकीकृत जैविक कृषि प्रणाली अपनाई उपलव्ध कृषियोग्य भूमिको न्युनतम उपयोग गर्न थप दुई गुणा जनशक्ति चाहिन्छ । यस्तो खेतीले भविष्यमा श्रम बजारमा आउने जनशक्ति खपत गर्छ । स्वरोजगार नेपालीको राष्ट्रिय पहिचान बनाउँछ । यसो गर्नसके हामी स्वस्थ खानेकुरामा आत्मनिर्भर हुन्छौं । तुलनात्मक लाभका कृषि उपजबाट प्रशस्त आम्दानी गर्छौं । र रोजगारीको अवसर सिर्जना गर्ने विश्वकै उदाहरणीय मुलुक बन्न सक्छौं । खाँचो छ त केवल सुझबुझका साथ अघि बढ्ने उत्साह ।

_{लेखक कृषिनीति विश्लेषक र दिगो कृषिका अभियन्ता हुन् ।}