महायज्ञबाट समृद्धि र समाजवाद !

शासक वा सरकारका भाष्यप्रति शासितहरूको स्वीकार, सम्मति र आत्मसातको प्रक्रिया बलियो भयो भने शासनका लागि दमन जरुरी हुँदैन ।

फासीवादी कालकोठरीमै मरेका ग्राम्सीले विकास गरेको ‘हेजिमोनी’को अवधारणालाई वर्चस्व वा नेतृत्वका रूपमा बुझ्दा सहज हुन्छ । दमन विनाको प्रभुत्व हो– वर्चस्व वा नेतृत्व । नेपालको सन्दर्भमा वर्चस्व वा नेतृत्व स्थापना पहिले धर्म, परम्परा, कर्मकाण्ड, साहित्य–संस्कृतिले गर्थे, अचेल सबै खाले मिडिया, सामाजिक सञ्जालजस्ता ‘संस्कृति उद्योग’ले गर्दै आएका छन् ।

पुराना होस् या नयाँ, सबै खाले शासकीय विचार र व्यवहारसँग आम जनताको मनमस्तिष्कमा सकारात्मक भावभूमि तयार गर्नु तिनको लक्ष्य हुन्छ । र शासितहरूमा सन्देह, प्रश्न, आलोचनात्मकता जस्ता ‘नकारात्मक पक्ष’ व्यापक रूपमा फैलिन नदिनु पनि तिनको उद्देश्य हुन्छ, घोषित–अघोषित रूपमा ।

जनताका नेताबाट ‘शासक’ भएका हाम्रो जमानाका राष्ट्रपतिदेखि प्रधानमन्त्री, मन्त्री र नेताहरूको शासनसँग संस्कृति उद्योगको सहकार्य उल्लेखनीय छ । यस्तो नेपाली सहकार्य देखेका भए थियोडोर अडोर्नाे र म्याक्स होर्कहाइमर जस्ता ‘संस्कृति उद्योग’का अध्येता पनि तीनछक्क पर्थे होलान् । किनभने यहाँ विशेषगरी धर्म, परम्परा, संस्कृतिका नाममा गरिने शासकीय नीति र व्यवहारप्रति कुनै सन्देह, प्रश्न, आलोचनात्मक विमर्शको खडेरी छ । बरु त्यसप्रति आस्था, भक्ति, श्रद्धा जगाउने प्रक्रियाकै बाढी छ । नमुनाका लागि शासकहरूबाट जारी धार्मिकताको प्रदर्शन हेरे पुग्छ, पुरोहित शैलीका प्रवचन सुने पुग्छ, ती प्रदर्शन र प्रवचनबारे रिपोर्टिङ पढे पुग्छ ।

राजादेखि राष्ट्रपतिबाट पूजापाठ

गणतन्त्रका राष्ट्रपतिदेखि प्रधानमन्त्री–मन्त्रीहरू पञ्चायत विरोधी भूमिगत राजनीतिमा सक्रिय रहँदा राजा वीरेन्द्र शाही सेनाका पृतना–पृतनामा बास बस्दै मठमन्दिर चहार्थे, नौरंगी पूजापाठ गर्थे, अनि ‘विश्वको एकमात्र हिन्दु राष्ट्रका विष्णु अवताररूपी महाराज’को पहिचान सार्वजनिक रूपमा प्रदर्शन गर्थे ।

हिजो धर्मनिरपेक्षताको पक्षमा मत राख्ने राष्ट्रपतिदेखि प्रधानमन्त्री–मन्त्री र नेताहरू वीरेन्द्रकै शाही शैलीमा पृतनामा बस्दै, मन्दिरमा पूजापाठ गर्ने र अनेक पूजापाठमा संलग्न हुने र यज्ञ–महायज्ञको उद्घाटन गर्दै धार्मिक प्रवचन दिने कर्मकाण्डमा व्यस्त छन् ।

राजा वीरेन्द्र–ज्ञानेन्द्रदेखि राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारी, प्रधानमन्त्री खड्गप्रसाद शर्मा ओली वा भूपू प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल प्रचण्ड वा माधव नेपाल वा झलनाथ खनाल वा शेरबहादुर देउवासम्मका धार्मिक कर्मकाण्डको रिपोर्टिङ हेरियो भने श्रद्धा–भावमा खासै भिन्नता पाइँदैन, शब्द र वाक्यमा समेत आस्था च्यानल शैलीको समानता पाइन्छ । आफूलाई आधुनिक वा धर्मनिरपेक्ष वा वामपन्थी वा समाजवादी भन्नेहरूको जमातबीच पनि यस्ता कर्मकाण्डबारे आलोचनात्मक विमर्श नहुनु उदेकलाग्दो छ ।

राष्ट्रपति भण्डारीले सुनसरीको चतरामा महायोगी सिद्धबाबा आध्यात्मिक प्रतिष्ठान र जगतगुरु श्रीरामानन्दाचार्य सेवापीठले आयोजना गरेको महायज्ञ उद्घाटन गर्दै भनेकी छन्, ‘प्रकृति र पर्यावरण संरक्षणका लागि हरित क्रान्ति महत्त्वपूर्ण छ । स्वच्छ वातावरण स्वस्थ र सुखी नेपालीको आधार हो ।’

१ सय २ साधकद्वारा श्रीराम तारकब्रह्म मन्त्रराजको १ अर्ब ६० करोड पूर्ण जप र १६ करोड हवनार्चन सहितको महायज्ञका कारण प्रकृति र पर्यावरण बिग्रिन्छ कि सप्रिन्छ, त्यस्ता होम कसरी जलवायु अनुकूल होला, त्यसले नेपाली जनतालाई कसरी स्वस्थ र सुखी बनाउला भनेर कतै सवाल उठाइएको छैन ।

अनेक यज्ञयाज्ञादि उद्घाटनले धर्मनिरपेक्षताको मूल्य सम्बद्र्धन गर्छ कि कुनै धर्म र पन्थ विशेषका मान्यतालाई मात्रै प्रबद्र्धन गर्छ भन्ने प्रश्न पनि कतै सोधिएको छैन । प्रकृति र प्राणीको विनाश गर्ने यज्ञयाज्ञादिको महामारीबारे २५ सय वर्षअघि कपिलवस्तुस्थित शाक्य गणतन्त्रका बुद्धले सोधेका प्रश्नको प्रतिध्वनि समेत समाजवाद–उन्मुख धर्मनिरपेक्ष संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रमा सुन्न नपाइनु विडम्बना हो ।

महाराजकै शैलीमा वसन्त श्रवण

कुनै जमानामा मल्ल राजाहरू हनुमानढोका दरबारस्थित नासल चोकमा वसन्त श्रवण गर्थे । शाह राजाहरूले त्यस परम्परालाई निरन्तरता दिए । त्यही परम्परा धान्दैछन्, समाजवाद–उन्मुख धर्मनिरपेक्ष संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रका राष्ट्रपतिदेखि उपराष्ट्रपतिसम्म, प्रधानमन्त्रीदेखि मन्त्रीसम्म, प्रधानन्यायाधीश, प्रधानसेनापतिदेखि मेयरसम्म ।

मल्ल वा शाहजस्ता हिन्दु शासक र राजतन्त्रद्वारा पृष्ठपोषण हुँदै आएका सबैजसो धार्मिक परम्परा र कर्मकाण्डको निरन्तरतालाई धर्मनिरपेक्ष राज्यको दायित्वका रूपमा बुझ्ने र संविधानमा लेख्ने काम भएको देखिन्छ ।

कुनै जमानामा आफूलाई नास्तिक, लौकिकतावादी र द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी भन्ठान्ने र त्यसकै प्रचारबाजीका आधारमा जनताको मन जित्ने र मत बटुल्नेहरूको नजरमा ‘धर्मनिरपेक्ष’ भन्नाले ‘सनातनदेखि चलिआएको धर्म, संस्कृतिको संरक्षण लगायत धार्मिक, सांस्कृतिक स्वतन्त्रता’ भएको छ, जबकि धार्मिक, सांस्कृतिक स्वतन्त्रता पनि ककसको हो, ककसको होइन भन्ने प्रश्न पनि अनुत्तरित छ ।

राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीबाट भएका यज्ञयाज्ञादिको उद्घाटनबाट होस् या पूर्वप्रधानमन्त्रीबाट भएका श्रीमदभागवत एवं पितृ उद्धार धनधान्यचल भक्तिज्ञान महायज्ञ या भैंसीपूजनबाट, सनातनदेखि चलिआएका धर्म, परम्परा र संस्कृतिको संरक्षण जारी छ ।

अब धर्मनिरपेक्ष र समाजवाद–उन्मुख गणतन्त्रमा हाम्रा राष्ट्रपतिदेखि प्रधानमन्त्रीहरूले ‘समृद्ध नेपाल र सुखी नेपाल’ निर्माणका लागि पनि महायज्ञ गरे वा समाजवाद स्थापनाका लागि पूजाअर्चना गरे पनि छक्क पर्ने अवस्था छैन । ‘थियोक्रेटिक स्टेट’ (धार्मिक राज्य) चाहने जंगबहादुर वा महेन्द्रजस्ता धार्मिक शासककै भाषा र शैलीमा आम जनताको मनमस्तिष्कलाई सनातन धर्म, परम्परा र संस्कृतिको पक्षमा ढाल्ने क्रम जारी रहेको अवस्थामा आधुनिक कर्मकाण्ड गरियो भने पनि सन्देह, प्रश्न र आलोचनाको स्वर कमै सुनिएला ।

स्कुल, क्याम्पस, अस्पताल बनाउन महायज्ञ र पूजाअर्चना गर्न मिल्छ भने समृद्ध नेपाल र सुखी समाजवादी नेपाल स्थापनानिम्ति होम गर्न किन मिल्दैन भन्ने तर्कको पक्षमा व्यापक जनमत बनाउन पनि कठिन नहोला अब ।

बेवास्ताको धर्म

कुनै जमानामा धर्मभीरु जनमत निर्माणमा रामायण, महाभारत र पुराणको भूमिका बलियो थियो, आजभोलि शब्द, विम्ब, प्रतीकहरूको उत्पादन–पुनरुत्पादन गर्ने संस्कृति उद्योगको प्रभाव व्यापक छ । यस उद्योगका एकसेएक उद्यमीहरू धर्मनिरपेक्ष मूल्य–मान्यताको विपक्षमा कलम चलाउन टुप्पी कसेर लागेका छन् ।

उनीहरूलाई न लखन थापा र ज्ञान दिलदासले चलाएको जोसमनी सन्त परम्पराको मतलब छ, नत माधवराज जोशीले अगुवाइ गरेको आर्य समाजीको अर्थ छ । उनीहरूलाई न बीपी कोइराला र पुष्पलाल श्रेष्ठहरूले चलाएको लौकिक, भौतिक र गैरधार्मिक मूल्य–मान्यताको वास्ता छ, नत हिन्दु–इतरका धर्म, मत, पन्थ र सम्प्रदायले धार्मिक–सांस्कृतिक स्वतन्त्रताका लागि चलाएको संघर्षको सरोकार छ ।

जयस्थिति मल्लदेखि पृथ्वीनारायण शाहसम्मले, जंगबहादुर राणादेखि महेन्द्र–वीरेन्द्र–ज्ञानेन्द्र शाहसम्मले बनाएको ‘असिल हिन्दुस्थाना’बाट जजसको कलम निर्देशित छ, उनीहरूले राज्यलाई धर्म, पन्थ, मतावलम्बी वा धार्मिक सम्प्रदायबाट अलग्याउने तथा सबै धार्मिक र नास्तिकका लागि स्वतन्त्रता सुनिश्चित गर्ने लोकतान्त्रिक हक र मानव अधिकारका लागि भएका संघर्षको इतिहासलाई बेवास्ता गर्नु अनौठो होइन ।

उनीहरू हिन्दु धर्म वा सनातन परम्परा र संस्कृतिको नाममा जारी वर्णव्यवस्था, जातप्रथा, पितृसत्ता, तह–श्रेणीको विभाजन, राज्य, समाज, परिवारमा एक वर्ण, एक जात, एक लिंगको प्रभुत्वलाई शाश्वत र प्राकृतिक ठान्छन् । र हिन्दु राष्ट्रका नाममा धर्म, वर्ण, जातका पुरातन मूल्य–मान्यतासँग जोडिएका कानुन र ऐनका आधारमा धर्मनिरपेक्ष राज्यमा भिन्न वर्ण, जात, लिंग र समुदायको अपराधीकरणलाई पीडितहरूकै दोषको रूपमा व्याख्या गर्न पनि कुनै धक मान्दैनन् ।

‘अछूत’हरूसँग बिहेबारी र खानपिनमा पवित्रता र श्रेष्ठताका नाममा गरिने विभेद, ‘गाई म(मा)री खाएको’ निहुँमा जारी दलित र जनजाति समुदायको जेलनेलको सजाय, महिलामाथि जारी भेदभाव र दमन हिन्दु राज्यबाट थोपरिएको अपराध र हिंसाका उदाहरण हुन् । यी सबै अपराध र हिंसा पनि ‘असिल हिन्दुस्थाना’को शाही अवधारणाप्रति जनमतबाट पनि आमरूपमा स्वीकृति र सम्मतिका कारण व्यवहारमा अमानवीय, अलोकतान्त्रिक र अवैध ठहर भएको छैन ।

कल्पित शत्रुको निर्माण

नेपालमा जनमत बनाउन वा जनताको मनमस्तिष्कलाई शासकीय स्वार्थ र हित अनुकूल ढाल्न खासै कठिन रहेनछ । कुनै एक ‘शत्रु’ निर्माण गरिनासाथ अनुकूल जनमत सिर्जना हुनथाल्छ, चाहे त्यो शत्रु देशभित्रको होस् वा बाहिरको । पृथ्वीनारायण शाहले असिल हिन्दुस्थाना निर्माणका लागि मुसलमान शासक र फिरङ्गी साम्राज्यसँगै इसाई धर्मप्रचारकहरूलाई शत्रुका रूपमा पेस गरेका थिए, जबकि उनी तिनै शासकहरूबाट अनेक पदवी पनि ग्रहण गर्थे ।

भारत, चीन र अमेरिकाको आशिर्वादमा प्रजातन्त्र विरुद्ध बल प्रयोग गर्ने राजा महेन्द्रले २०१९ सालमा पहिलोपटक पञ्चायती संविधानमा हिन्दु राष्ट्र घोषणा गरेका थिए, भारत र इसाईहरूलाई शत्रुका रूपमा देखाएका थिए ।

बाह्य शक्तिको हस्तक्षेप वा भिन्न धर्मको प्रचार र धर्मान्तरणलाई दुश्मनका रूपमा प्रस्तुत गरेपछि आन्तरिक रूपमा बहुलता, विभिन्नता र विरोधी मतलाई दमन गर्न एवं ‘नेपाली राष्ट्रवाद’को जग बसाउन सहज भएको जगजाहेर छ ।

यस्तो राष्ट्रवादका आधार थिए– हिन्दु धर्म, परम्परा र संस्कृतिको वर्चस्व, खस–नेपाली भाषाको पकड, पहाडको प्रभुत्व, पहाडका पनि ‘उच्च’ वर्ण–जात, पुरुष र कुलिनहरूको एकाधिकार । इसाई धर्मप्रचारकहरूको आयोजनामा भएको एसिया प्यासिफिक समिटमा ओली सरकारको संलग्नता देखिनासाथ त्यही राष्ट्रवाद जागेको र जगाइएको हो, जसको जगमा धर्मनिरपेक्ष मूल्य–मान्यता होइन, एक धर्मप्रतिको आस्था, निष्ठा र श्रद्धाको भाव रहेको छ ।

चाहे इसाई होस्, बौद्ध, प्राकृत वा हिन्दु, कुनै पनि धर्म, पन्थ र त्यस्ता संस्थासँग नेपाली राज्यको अलगाव र लौकिकताको पक्षपोषणका लागि सेकुलर राज्य र जनमत निर्माण गरिएन भने कल्पित शत्रुका आधारमा धार्मिक दोहन–शोषण जारी रहने देखिन्छ, चाहे त्यो कुनै पनि धर्मबाट किन नहोस् ।

ट्विटर : @maharjan72